ISSN 1694-7622

NEW logo

С.Нааматов атындагы НМУнун Жарчысы журналы

№4, 2015. Атайын чыгарылыш

Журналда жарыяланган материалдар редакциянын көз карашын чагылтпайт.

Журнал Нарын облустук юстиция башкармалыгынан каттоодон өткөн. Күбөлүктүн каттоо номуру – 51, сериясы – ГР, номуру – 001706.

Дареги: Кыргыз Республикасы, Нарын шаары, С.Орозбаков көчөсү, 25

Байланышуу үчүн уюлдук телефондор: 0777 76 42 87, 0700 22 97 58

ЧП Сарыбаев Т.Т. басмаканасында басылды.

Тиражы: 200 даана.

Журналдын башкы редактору:

Омуралиева Д.К. – экономика илимдеринин доктору, профессор;

Журналдын жооптуу редактору:

Жантаев А.С. – филология илимдеринин кандидаты, доцент;

Редакциялык коллегиянын мүчөлөрү:

1. Сияев Т.М. – педагогика илимдеринин доктору, профессор;

2. Чоробаева Н.А. – филология илимдеринин кандидаты, доцент;

3. Нуралиева Н.М. – экономика илимдеринин кандидаты, доцент;

4. Асанов Ж.А. – экономика илимдеринин кандидаты, доцент;

5. Бектурова Э.О. – педагогика илимдеринин кандидаты;

6. Сатылган кызы Г. – филология илимдеринин кандидаты;

7. Чекирова Г.К. – педагогика илимдеринин кандидаты;

8. Дюшеева Т.С. – филология илимдеринин кандидаты.

Урматтуу окурман!

Журналдын бул санында 2015-жылдын 28-29-октябрында Нарын шаарында Сатыбалды Нааматов атындагы Нарын мамлекеттик университетинде өткөрүлгөн «Жайыттарды туруктуу башкаруу көйгөйлөрү» аттуу эл аралык илимий-тажрыйбалык конференциянын материалдары орун алды.

Конференциянын материалдары агрардык экономиканын олуттуу тармагы болгон жайыттарды майнаптуу колдонуу, жайыт колдонууда кездешкен көйгөйлөрдү чечүү маселелерин чагылдырып, жайыттарды туруктуу башкаруу боюнча практикалык сунуштарды да камтыйт.

Редакциялык коллегия

Уважаемый читатель!

В этом номере журнала нашли место материалы международной научно-практической конференции «Проблемы устойчивого управления пастбищами», проведенной в 28-29 октября 2015 года в городе Нарын, в Нарынском государственном университете имени Сатыбалды Нааматова.

Материалы конференции отражают вопросы эффективного использования пастбищ, решения проблем, встречающихся в использовании пастбищ, и содержат конкретные практические рекомендации по устойчивому управлению пастбищами как серьезной отрасли аграрной экономики.

Редакционная коллегия

Конференцияны уюштуруп өткөрүүгө жана анын жыйнагын басып чыгарууга ПРООН-ЮНЕПтин Кыргыз Республикасындагы «Жакырлык жана жараталыш» демилгеси көмөк көрсөттү.

Инициатива ПРООН-ЮНЕП «Бедность и окружающая среда» в Кыргызской Республике оказала поддержку в организации и проведении конференции, а также в выпуске данного сборника.

Мнения, выраженные в данной публикации, принадлежат исключительно авторам и не обязательно отражают точку зрения Организации Объединенных Наций, или Правительства Кыргызской Республики.

«Жайыттарды туруктуу башкаруу көйгөйлөрү» аттуу эл аралык илимий-тажрыйбалык конференциянын материалдары

Аннотация. Макалада айлана- чөйрөнү коргоо маселелери каралып, жаштарга кеп-кеңеш айтылып, экологиялык билим жана тарбия берүү жолдору келтирилди. Өзгөчө, учурдагы экологиялык маселелерди билүү, айылда окуган мектепке чейинки жана мектеп жашындагы балдарга багытталып жазылды.

Учурда өлкөбүздөгү билим берүү саясаты мурдагыдан жумшаргансып, адам факторуна карата ийиккенсип бара жатат. Ошондуктан, педагог эң оболу мектепке, окуу жайларга, мугалимге кандай адамды тарбиялап чыгарууга карата коомдун социалдык заказы өзгөргөндүгүн түшүнүүсү зарыл.

Мына ушинтип, коомго бир орунда каткан статистика эмес, динамика керек болуп калды. Мындай жандуу динамиканын кыймылдаткыч күчү – адам.

Демек, бүгүн кыргыз мамлекети бүтүндөй тарбия системасынын алдына биринчи иретте, адам факторун жакшыртууну, адам ресурстарын жана анын потенциалын өнүктүрүүнү, ички руханий мүмкүнчүлүктөрдү ачууну башкы милдет катары коюп отурат.

Ушул замандагы өнүгүүнү сезүүнү биринчи иретте адамдын ички сезимине, абийрине, жеке маданиятына, жеке жоопкерчилигине коюп жатканыбыз бекеринен эместир. Педагогика илиминде тарбиянын бир нече түрү айтылат.

Биз, бул макалабызда жаштарга экологиялык тарбия берүүнүн кээ бир багыттарына токтолобуз. Медицина илимдеринин доктору Анатолий Игонин «Жердин ден соолугу жакшы болсо, адамдын да ден соолугу жакшы болот» - дейт.

Ата бабаларыбыз да «Төшү түктүү» кара жерди терең урматташып, байыркы кыргыздар өздөрү турак кылган чөйрөнү Эне-Сай деп бийик ат менен атаган. Алар өзүлөрүн жер менен өзөктөш тамырлаш экенин терең сезип, «Жер тойбой эл тойбойт», «Суу сыйлаган зор болоор, суу кордогон кор болоор», «Жер куураса – эл куурар» деген накыл сөздөрдү калтырышкан (2,3).

Атактуу окумуштуу-пубилицист Советбек Байгазиев агабыз жазгандай, катардагы атуулдар табиятты коргоо өкмөттүн жана тиешелүү министрликтин иши деп ойлоого көнгөн. А бирок Ч.Айтматов айткандай «Ар бир карагайдын, жаңгактын түбүнө кароолчу коё албайсың. Кароолчу ар бир адамдын ичинде болуш керек. Кароолчу – бул экологиялык абийир, ыйман. Кароолчу – бул ар бирибиздин ичибизде отурган Асан Кайгы, ата бабаларыбыздын акыл насааттары». Мына ушунун өзү – экологиялык тарбия.

Экологиялык билим жана тарбия маселелери коңшулаш Казакстанда кеңири жолго коюлган.

Аль-Фараби атындагы Казакстан улуттук университетинин окумуштуусу С.Т.Шалгымбаев, «Экологиялык көйгөйдүн тамыры адамдардын аң сезиминде жатат, бул жөнөкөй, бирок өзүнө даңгыр жол таба албаган педагогиканын практикалык жана теориялык маселеси», - деген сөзү маселенин өзөгүн түзөт.

Казакстанда билим берүүнүн инновациялык моделинин бир стратегиялык вектору болуп, экологиялык билим жана тарбия эсептелет. Ошондой эле экологиялык билим бул өлкөнүн окуу системасындагы окутуунун технологияларынын, окуу стандарттарынын доминанттуу бөлүгү катары каралат.

1990-жылдан бери Казакстанда экологиялык билим берүүнүн актуалдуулугу үзгүлтүксүз экологиялык билим жана тарбия берүүгө айланды б.а. мектеп – бакалавриат – магистратура – аспирантура – кошумча билим алуу (билимин өркүндөтүү).

Алар көп баскычтуу билим берүү тармагында экологиялык билим берүүдөгү милдеттерди чечүүнүн үстүндө иштеп жатышат. Алсак:

– түрдүү деңгээлдеги билим берүү тармагында экологиялык билим алуу үчүн шарт түзүү.

– учурдагы экономикалык шарттар талап кылган билим берүүнүн мазмунуна адаптациялануу.

– экологиялык билим берүү областындагы адистиктерди даярдоого буйуртма бере турган мекемелерди издөө.

Ал эми, биз бир аз кечигип жатканга окшойбуз, себеби жалпы билим берүүчү мектептерде «Экологиянын негиздери» өзүнчө предмет катары өтүлбөй, жалпы биологиянын бир бөлүгү катары окулат.

Эки жылдан бери экспрезидент Роза Отунбаева жетектеген«Роза Отунбаеванын демилгеси» фонду жайлоо балдар бакчаларын ачып, республика боюнча иштеп жатат. Жалал-Абад облусунда дагы алты жайлоо бала бакчалар ачылып, ЖАМУнун мугалимдери ал балдарга экологиялык маданият боюнча мастер-класстар өтүп келишти. Облустун бардык жайлоолоруна барууга ЖАМУнун ректору А.Абдрашев толук шартты түзүп жөнөттү.

Жаш балдарга экологиялык маданиятты үйрөтүү, жайлоодогу жайыт жерлерди сактоо, алардын баалуулуктарын түшүндүрүү мастер-класстын өзөгүн түздү.

Россияда окутуунун «ИнБиО» модели МГУда иштелип чыккан. «ИнБиО» – бул табигый-илимий, гуманитардык билимдерди биологиялык билимдерге интеграциялап, биоцентрикалык көз карашты калыптандырып, биологиялык, экологиялык сабатсыздыкты жоюуга арналган биологиялык илимдердин системасы. Бул модел эки бөлүктөн турат:

1. Экоключ программасы.

2. Интерактивдүү метод

Теориялык жана практикалык модулдан турган Эко-ключ программасы жалпы билим берүүчү мектептерде акыркы 10 жылдыкта экологиялык билим жана тарбия берүү маселесин чечип келет.

Кыргызстанда окуу китеби катары чыккан Т.В.Фоминанын «Экология в школе», М.М.Ботбаеванын «Экологиялык билим берүүнүн методикасы» экологиялык билим берүүнүн маселелерине толук жооп беришкени менен, жаштардын аң сезимине экологиялык тарбияны, анын элементтерин калыптандырууда жетишсиз.

Баарыбызга белгилүү экологиялык тарбиянын жыйынтыгы – коомдо жашаган ар бир инсанга экологиялык маданияттуулукту калыптандыруу. Маданияттуу адам дегенди ар ким ар түрдүүчө кабылдайт. Инсандын экологиялык маданияты – анын өзү жашаган чөйрөгө, жаратылышка,өзүнөн кийинки муундардын жашоосуна карата мамилесинен көрүнөт.

Ушундай чоң, чытырман токойдо мени же бизди ким байкамак эле – деген ой жаштардын көпчүлүгүндө кездешет. Бирок, ошол эле жерге, алардан башка адамдар келээрин, аларга дагы ошондой эле шарт керек болоорун жон териси менен сезгенде гана экологиялык маданият калыптанат.

Биз жаратылыштан кандай жагымдуулукту, сезимдерди, жакшылыктарды, жашоо үчүн шартты талап кылсак, табийгат дагы бизден ошондой эле мамилени күтөт.

Жаштарга өзүбүз жаратылыштын бир бөлүгү экендигибизди, бири-бирибизсиз жашай албай тургандыгыбызды жана биз кыйраткан жаратылыш кийинки урпактарыбызга кайрылып келбей тургандыгын сиңире алсак, ал биздин жеңишибиз. Жаратылыштын жашыруун сырларын терең түшүнүү аркылуу адамдын, коомдун жаратылыш менен диалог түзүүсүнө негизделген баалуулуктардын жаңы системасы азыркы учурда актуалдуу болуп калды. (Глагычев С.Н. «Экологическая культура и образование» - М 1999)

Негизинен эле, окутууда бардык баалуулуктарды (жаратылыштагы, адамдардагы, чөйрөдөгү ж.б.) сыйлоого, урматтоого үйрөтүү биздин парз.

Аны үчүн, экологиялык багыттын баалуулугун сездиришибиз керек. Ошондо гана жаштарда төмөндөгүдөй мотивдер жаралат:

· Өзүнүн мекенинин алдында жаратылыш байлыктарын сактоого, аларды көбөйтүүгө атуулдук сезимдердин пайда болушу.

· Тирүү организмдерди коргоо, ысырапчылыкка жол бербөө, гумандуу мамиле.

· Жаратылыштын кооздугуна суктана билүү, аларды сактоону талап кылган эстетикалык аң-сезимдин пайда болушу.

· Адам, жаратылыш жана коомдун татаал байланышынын закон ченемдүүлүгүн үйрөнүп, илимий таанып билүүчүлүккө ээ болуу.

· Адамзаттын чың ден соолукта жашоосун камсыз кыла ала турган гигиеналык билимдин болушу.

· Илимий техникалык прогрессте табигый ресурсту өндүрүүчү күчтөрдү үйрөнүп, экономикалык билимге ээ болуусу.

· Ошондой эле, жогорудагы пайда болгон мотивдерди ишке ашыруу үчүн жаштарда түшүнүү, адамгерчилик, алга умтулуу, жасаган ишине кызыгуу, кош көңүлдүктөн арылуу сапаттары өнүгүү керек.

Андай сапаттар түрдүү дидактикалык максаттагы сабактарды, түрдүү класстан сырткаркы жана сабактан сырткаркы иштерди өткөрүүдө калыптана баштайт.

Окуучудан ойлонууну, түшүнүүнү, бүтүм чыгарууну, салыштырууну, мамиле кылууну, аракетти баалоону, үйрөнүүнү талап кылган мындай түрдөгү сабактар биздин көйгөдү чечүүгө жардамдашат.

Демек, биз тарбия берип жаткан жаштар бийик адамгерчиликти, жакшы мамилени ата энесине, окуткан эже-агайларына, досторуна, тууган – туушкандарына көргөзгөндөй эле жаратылышка дагы көрсөтүшсө – бул алардын жан дүйнөсүнүн тазалыгын айгинелейт. Чыныгы инсандык сапатын өстүрөт.

Адабияттар:

1. Биология в школе журналы – 2008. 3-саны

2. Байгазиев С. Мугалимге жети кат. -Б-2008.

3. Байгазиев С. Ата мекендик жана дүйнөлүк этика. -Б.-2007.

4. Турдубаева Б. Мектеп жашындагы окуучуларга экологиялык маданияттуулукту калыптандыруу жолдору. Макала. -Б.-2009.

5. Глагычев С.Н. Экологическая культура и образование. -М 1999.

Аннотация: В настоящее время в нашей республике происходят изменения сенокосов и пастбищ в области сельского хозяйства. Это связано с образованием пастбищного комитета на каждом айылном округе. Одной из задач является мероприятия по улучшению сенокосов и пастбищ с подсевом многолетних кормовых трав.

Мероприятия по улучшению естественных пастбищ могут быть различны, так как эти угодья, занимая огромную территорию, отличаются большим разнообразием, неодинаковыми продуктивностью и кормовой ценностью.

Помимо разных климатических и почвенных условий, продуктивность и качество естественных кормовых угодий в сильной степени зависят от их хозяйственного состояния. Большие площади естественных сенокосов и пастбищ дают низкие урожаи сена и пастбищного корма из-за отсутствия надлежащего ухода, а также из-за неправильного использования.

В среднем по нашей стране урожай на сенокосных угодьях составляет 1220 кг (сена), а на пастбищах – 600-650 кг с 1 га (в переводе на сено), при этом наряду с низкокачественными естественными кормовыми угодьями имеются высокоурожайные сенокосы и пастбища, дающие до 5 т сена хорошего качества с 1 га и ценную пастбищную продукцию. В общей сложности малопродуктивных природных кормовых угодий, требующих улучшения, насчитывается около 9 млн га.

Опыты научных учреждений показали, что почти на всех малопродуктивных природных кормовых угодьях путем улучшения можно создать высокопродуктивный травостой, увеличив урожай в 3-5 раз.

Дискование естественного луга с целью улучшения качественного и количественного состава травостоя следует относить к приему поверхностного улучшения (Чугунов Л.А.,1951, Андреев А.В.,1974). Необходимо отметить, что проведение дискования дисковой бороной БДТ-2 в два следа значительно уничтожает растительность горного луга. Однако, на следующий год, она возобновляется, хотя ее ботанический состав несколько изменяется. На открытых местах появляются эфемеры – костер кровельный и мятлик луковичный и солянки, причем в значительных количествах.

Для улучшение естественных пастбищ нами изучалось действие дискования на дернину естественного травостоя подсева кормовых трав с целью повышения и их укоренения. Известно, что подсев в дернину луга без частичного рыхления и уничтожения аборигенной растительности не дает положительного эффекта. Но подсеянный нами видымноголетних трав на продискованном участке в сочетании с внесением удобрений и орошением позволяет увеличить урожай луга.

Дискование участка мы провели в ранневесенний период дисковой бороной БДТ-2 перед закладкой опыта. В осенний период произвели орошение участка с поливной нормой 600 м³/га и внесли органические удобрения – перепревший овечий навоз в дозе 40 т/га. Минеральные удобрения – аммиачную селитру, суперфосфат и калийную соль вносили в дозах 80,60 и 30 кг д.в. на гектар также поздно осенью по мёрзлой почве.

Предпосевная обработка почвы заключалась в проведении ранневесеннего боронования боронами «Зиг-Заг» с последующим прикатыванием участка кольчатыми катками ЗКК-6А. Прикатывание провели также и после подсева.

Подсев провели экспериментальной сеялкой СН-16 с заданными нормами высева и шириной междурядий 30 см. В последующие годы полив участка проводили дважды – в середине июня и в конце августа – начале сентября.

В дернину естественного луга после двух кратного дискования подсевали кормовые травы с нормой высева: эспарцет закавказский - 60 кг, пырейбескорневищныйсусамырский - 15, кострец безостый - 12 и пырейник сибирский - 10 кг на га.

В зоне проведения наших исследований из бобовых трав наиболее распространенным видом является эспарцет закавказский, отличающийся высокой урожайностью и зимостойкостью. Но исследователи в Кыргызстане его использовали при создании сеяных сенокосов и никто не делал попытки подсева его в дернину луга (Именов Х.И.,1997, Балян Г.А., 1978).

Пырей бескорневищный сусамырский является высокоурожайный, долголетний и хорошо приспособленной к высокогорью кормовой культурой. Он имеет и более высокую зимостойкость, чем эспарцет. В отличие от других злаков его фазы развития растянуты, а колошение наступает позже, чем у других злаков на 20 дней. На первом году жизни пырей как и большинство видов многолетних злаковых трав проходит развитие по яровому типу. Полный цикл развитие завершает только начиная со второго года жизни.

Кострец безостый также отличается высокой зимостойкостью. На первом году жизни кострец не проходит полный цикл развития, а лишь интенсивно кустится. На втором и последующих годах он образует генеративные побеги и наибольшую урожайность обеспечивает в середине августа.

Пырейник сибирский активно развивается на втором году жизни, образуя мощные кусты, достигающие высоты 60-80 см. Но в условиях подсева в дернину луга, он лишь на первом году и частично на втором в наших опытах имел незначительное развитие, но впоследствии выпадал из травостоя. На участках с поливом и особенно в комплексе с органическими и минеральными удобрениями он удерживался в травостое значительно дольше, увеличивая его пастбищную массу. Урожайность устанавливали в середине августа, т.е. в период массового цветения злаков и эспарцета.

Первый учет провели на второй год после подсева, а в год подсева ограничились лишь подсчетам количества растений. В последующие годы количество подсеянных растений подсчитывали в период определения урожайности – в середине августа.

Следует отметить, что если в год подсева было получено значительное количество всходов эспарцета и злаков, то после первой же перезимовки их количество значительно сократилось (табл.1).

На выживаемость растений отрицательное влияние оказало мощно развивающаяся естественная растительность эфемеров – костра кровельного, мятлика луковичного, а также доминантная растительность, получившая благоприятную возможность для роста и развития благодаря орошению и удобрениям. По результатам подсчета подсеянных кормовых трав прослеживается частичное воздействие полива на их укоренение. Однако на четвертом году жизни остались лишь единичные экземпляры растений и они особо не способствовали увеличению общей урожайности травостоя. Следует отметить положительное воздействие на урожайность травостоя орошения и удобрений и особенно их совместного применения (табл. 2).

Таблица 1
Динамика густоты кормовых культур при подсеве по дискованному участку в зависимости от орошения и удобрений (учет по годам жизни, шт/м²)
Варианты	Подсев кормовых трав 1-год
	1-года				2-года				3-года				4-года
	эспарцет	пырей	кострец	пырейник	эспарцет	пырей	кострец	пырейник	эспарцет	пырей	кострец	пырейник	эспарцет	пырей	кострец	пырейник
Контроль, без ухода	90	67	88	65	32	27	29	31	6	12	4	7	3	5	3	3
Полив, 600 м³/га	132	93	99	110	61	60	44	28	12	10	8	10	8	7	10	4
Навоз, 40 т/га	60	71	69	73	18	24	22	28	5	6	8	3	2	5	3	1
N₈₀P₆₀ К₃₀	73	70	81	58	27	20	18	19	16	14	10	12	3	6	6	4
Полив + навоз,40т/га	166	135	148	136	48	40	54	46	14	12	18	17	12	7	9	6
Полив + N₈₀P₆₀ К₃₀	175	130	161	145	50	54	46	52	19	16	13	8	11	7	3	1
	Подсев кормовых трав 2 год
	1-года				2 - г о д а				3 - г о д а				4 – г о д а
Контроль, без ухода	110	97	90	69	12	16	13	9	3	3	6	2	3	1	2	4
Полив, 600 м³/га	165	146	140	113	14	13	9	8	6	3	4	5	2	3	2	2
Навоз, 40 т/га	98	104	92	99	10	8	9	7	3	7	6	3	1	3	2	1
N₈₀P₆₀ К₃₀	67	89	97	69	9	4	10	11	3	6	6	4	-	3	2	-
Полив + навоз,40т/га	132	110	130	132	13	12	9	8	6	8	7	4	1	6	4	3
Полив + N₈₀P₆₀ К₃₀	161	137	123	161	11	10	6	8	7	6	6	3	2	3	1	2
Таблица 2
Урожайность сухой массы при подсеве кормовых культур по дискованному участку под влиянием орошения и удобрений (ц/га)
Варианты	Подсев кормовых трав 1-год
	2-года				3-года				4-года
	эспарцет	пырей	кострец	пырейник	эспарцет	пырей	кострец	пырейник	эспарцет	пырей	кострец	пырейник
Контроль, без ухода	5,8	3,9	4,6	3,9	7,6	5,1	6	5	6,4	3,6	4,7	5,8
Полив, 600 м³/га	10,9	9,4	11,6	10,3	10,7	10,3	13,7	12,6	6,6	6,7	5,9	5,9
Навоз, 40 т/га	7,4	6,1	7,1	6,5	8,2	6,6	6,9	5,9	6,1	4,7	4,6	5,6
N₈₀P₆₀ К₃₀	8,5	5,7	6,1	6	8,1	6,1	7,3	7	6,2	6,1	6,4	5,9
Полив + навоз, 40 т/га	19,6	15,4	17,7	18	17,6	16,3	15,7	16	12,6	12,7	15,5	17
Полив + N₈₀P₆₀ К₃₀	22,2	18,7	18,8	19,1	19,7	19,1	16,7	19,8	14,5	14,7	16,7	14,2
НСР _{0,95 ц/га}	3,1	2,7	2,6	3	3,6	3,8	3,7	4,1	2,9	4,6	4,1	3,7
S_X, %	4,2	3,6	3,3	4,1	4,4	4,7	4,6	5	3,5	4,9	4,8	4,5
	Подсев кормовых трав 2 год
	2-года				3-года				4-года
Контроль, без ухода	8,3	6,1	6,6	6,4	10,1	6,6	7,1	6,1	2,9	3,5	5,4	4
Полив, 600 м³/га	10,3	10,1	12,7	14,4	13,7	10,7	14,2	14,3	11,1	7,4	13	10,6
Навоз, 40 т/га	11,3	8,9	10,3	12	10,1	9,1	10,1	12,1	8,3	7,2	7,2	5,9
N₈₀P₆₀ К₃₀	13,7	12,2	14,1	13,1	11,7	11,3	14,2	14,4	7,6	7,4	7,7	9,2
Полив + навоз, 40т/га	19,7	19,9	20,1	19,1	19,3	19,9	19,7	16,6	14,1	14,5	16,6	16,5
Полив + N₈₀P₆₀ К₃₀	24,7	20,7	22,2	20,7	25,5	21,3	21,2	21,2	18,8	17,4	17,4	15,3
НСР _{0,95 ц/га}	5,1	4,4	4,1	3,2	3,7	3,2	3	4,1	3,5	5,1	2,9	3,1
S_X, %	4,9	4,3	4,7	4,3	4,5	4,2	4	4,6	4,7	4,8	3,4	4,3

Аннотация. Жайыттарды сарамжалдуу пайдаланууда эффективдүү ыкмаларды колдонуу айыл чарбанын өнүгүү процессинде негизги ролду ойнойт. Ошондуктан жайыт которууну колдонуу менен малды максималдуу жаюуда алардын түшүмдүүлүгүн сактоого жол берет.

Ачкыч сөздөр: жер ресурстары, жайыт, эрозия, айыл чарбасы.

Республиканын айыл чарбалык жерлеринин аянты потенциалдуу эрозия коркунучу бар зона деп эсептелет. Кыргыз Республикасынын Жер кадастрынын маалыматы боюнча, суу жана шамал эрозиясына дуушарланган жерлердин аянты айыл чарба жерлеринин жалпы аянтынын 45,7 процентине жакын. Эрозияга айрыкча Нарын жана Ысык-Көл облустарындагы жерлер көбүрөөк дуушарланган. Кыртыштын деградациясы чоң экономикалык зыян келтирет жана айыл чарба өсүмдүктөрүнүн түшүмдүүлүгүн 20-60 процентке азайтат.

Республикада кыртыштын бузулуусу, анын сапаты кескин начарлашы төмөнкүдөй маалыматтар менен мүнөздөлөт:

Ø туз чыккандар - 220 миң га;

Ø шор баскандар - 81,8 миң га;

Ø сазга айлангандар - 33,1 миң га;

Ø таштактар - 196,1 миң га;

Ø дефляция коркунучундагылар - 651,1 миң га;

Ø суу эрозиясына дуушарлангандар - 764,8 миң га.

Которуштуруп айдоо жоктугу,  айыл чарба өсүмдүктөрүн багуу боюнча талаптардын аткарылбашы,  оптималдуу тоңдурма айдоонун жоктугу, семирткичтердин жоктугу кыртыштык-экологиялык шарттардын бузулушуна алып келип, бузулган жерлердин аянты көбөйүшүн жаратууда.

Кыргызстан бардык тарабынан кургак жер менен курчалган жана Кытай, Казакстан,  Тажикстан, Өзбекстан менен чектешет. Жаратылыштык ресурстар чектелүү,  бирок тоолордогу мөңгүлөр суунун – экономикалык маанилүү ресурстун чоң потенциалдык запасы бар экени менен мүнөздөлөт.

Жер ресурстарын сарамжалдуу пайдалануу көйгөйлөрү адамзатты дайыма толкундантып келген, дүйнөлүк цивилизациянын азык-түлүк коопсуздугун камсыздоонун түйүндүү көйгөйү болгон жана ошол бойдон кала берүүдө.

Азыркы учурда жер ресурстарын сарамжалдуу пайдалануу боюнча мамлекет тарабынан бир канча программалар менен долбоорлор иштөөдө  (УООНдун, ПРООНдун, ЮНЕПтин, Глобалдык фонддун, USAIDдин, ГТЦтин, Дүйнөлүк банктын линиялары боюнча). Күч-аракеттерди консолидациялоо үчүн республикада Координациялык кеңеш түзүлгөн, ага мүчө катары парламенттин депутаттары, ЖӨБОнын (жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу органдарынын), эл аралык донор уюмдардын, БӨУдын өкүлдөрү, жайыт пайдалануучулардын бирикмелери киришкен. Айыл округдарынын жашоочулары иштеп жаткан долбоорлордон кийинки келечек үчүн чоң өзгөрүүлөрдү күтүшүүдө. Кыргызстандын калкы 5,5 миллионду түзсө, анын ичинен шаар калкы 35%ды, айыл калкы – 65%ды түзөт.

Республикада 9 миллион 145 миң гектар жайыттар бар. Алардын ичинен 30%ын бийик тоолуулары, 40%ын – айыл четиндегилери, 30%ын – интенсивдүүлөрү түзөт.

Биздин өлкөнүн азыркы кездеги негизги милдети – бул жайыттарды сарамжалдуу пайдалануу, ал жайыт которууну колдонуу менен малды максималдуу жаюуда алардын түшүмдүүлүгүн сактоого жол бермек. Ал бир катар жоболор менен эрежелерден түзүлөт:

- жайыттардын түшүмдүүлүгүнөн;

- жайыттагы тоюттун аш болумдуулугунан;

- ар кыл жаныбарлардын жайыт чөбүн керектөө ченеминен;

- жаныбарлардын жайыттагы чөптү керектөөсүн эске алуу менен жайыттардын сыйымдуулугунан;

- жаныбарларды пайдалануу сезондору боюнча кармоонун узактыгынан;

- мал башынын жайыттагы тоют менен камсыздалгандыгынан;

- жайыт которуу схемасын түзүүдөн;

- тоют жерлерин жакшыртуу жана сарамжалдуу колдонуу боюнча иш-чаралардан.

Бүгүн жайыт которуунун ролу өлкөнүн айыл чарбасынын экономикасын өнүктүрүү үчүн өзгөчө орунга ээ. Республиканын мал чарбачылыгынын тоют балансында жайыт тоюту 50%дан ашыкты түзөт.

Жайыт которуу – бул жайыттарды сарамжалдуу пайдалануу системасы, ал чөп корун сактоо жана жакшыртуу чаралары менен аларды максималдуу мүмкүн болуучу кезектештирип колдонууну айкалыштырат, башкача айтканда жайыт тилкелерин сезон ичинде жана жылдар боюнча мөөнөттөрү менен кайталануусун кезектештирүү зарылдыгы.

Жайыт которууну киргизүү түшүмдүүлүктү арттыруунун жана чөп корунун тоюттук курамын жакшыртуунун эсебинен жайыттардын сыйымдуулугун 20-30%га арттырууга жол берет.

Системасыз жаюунун натыйжасында жайыттардын түшүмдүүлүгү азаюуда. Баалуу тоют өсүмдүктөрү акырындап чөп корунан чыгып калууда, ал эми алардын ордун желбөөчү, зыяндуу жана уулуу чөптөр ээлөөдө.

Малдын башын арттыруу тоют өндүрүүнүн бардык бөлүктөрүн жана биринчи кезекте жайыт чарбасын интенсификациялоосуз мүмкүн эмес.

Жайыт чарбасынын өндүрүмдүүлүгүнүн негизги көрсөткүчтөрү аянт гана эмес, аянт бирдигинен алынуучу түшүмдүүлүк, ага түшкөн жүк, мал чарбачылык азык-түлүктөрүнүн саны да болууга тийиш.

Эреже катары, жайыттардын түшүмдүүлүгү канчалык жогору болсо, аларды пайдалануу маданияты да ошончолук жогору болууга тийиш. Бул биринчи кезекте өндүрүштү сарамжалдуу уюштурууну, эмгекти жана каражаттарды майнаптуу пайдаланууну туюнтат. Белгилүү болгондой, мал чарбачылыгында колдонулуучу тоюттардын 95%дан ашууну өсүмдүк тектүү, алардын 60%ын жашыл тоюттар түзөт. Жайыт чарбасына көбүрөөк көңүл буруп, жаныбарлардын өнүмдүүлүгүн кыйла көтөрүүгө болот. Чарбалар жайыт мезгилинде эт кошуунун 60%дан көбүн жана жүн кыркуунун 70%ын алышат, анан да бул өнүм сапаты боюнча мыкты гана болбостон, эң арзаны дагы.

Айыл округдарында жайыт комитеттери тарабынан жаюу башталганга чейин жайыттардын айрым типтерин пайдалануунун календарлык планы түзүлөт. Ар бир капчыгайдын чөп корун жедирүү мезгили, мөөнөттөрү аныкталат. Планда кар эрте кеткен, бекем топуракка жана өскүлөң чөпкө ээ жайыттарды биринчи кезекте пайдалануу алдын ала караштырылат. Жер ресурстары айыл чарбасындагы менчик мамилелери системасында өзгөчө орунду ээлешет. Бул өндүрүштүн башкы табигый фактору болуп саналган жердин спецификасы менен байланышкан.

Товар катары жер базарда менчик, пайдалануу жана күрөө укугу формасында чыгат. Агрардык өндүрүштүн өнүгүүсүнүн азыркы этабында жер ресурстарына менчик укугун ишке ашыруунун формалары төмөнкүлөр болуп саналат:

- жерге жеке менчик;

- жерге өмүр бою мурасталуучу ээлик кылуу;

- жерди туруктуу жана убактылуу колдонуу:

- жерди ижаралоо.

Дыйкандын (фермердин) жерге жеке менчиги жер тилкесин сатууга жана мурастоо тартибинде ижарага берүүгө чейин толук башкаруу укугун алдын ала караштырат.

Жер өмүр бою мурасталуучу ээлик кылууга жарандарга дыйкан чарбасын жүргүзүү үчүн берилет. Көрсөтүлгөн максаттар үчүн берилүүчү жер тилкелеринин өлчөмдөрү аракеттеги мыйзамдар менен аныкталат.

Жер ижара шартында убактылуу колдонууга да дыйкан чарбасын жүргүзүүчү жарандарга берилет, жерди ижаралоо мөөнөттөрү келишим менен аныкталат.

Айыл чарба багытындагы жерлер үчүн жерди бейсарамжал пайдалануу түшүмдүүлүктүн ченемдик деңгээлден төмөн түшүүсүнөн, жер тилкесин топурактын түшүмдүүлүгүн азайтууга апкелүүчү ыкмалар менен колдонуудан, алардын химиялык жана радиоактивдүү булгануусунан, экологиялык жагдайдын начарлоосунан көрүнөт.

Исследовано состояние производства пастбищных кормов в ретроспективе в Украине. Установлено существенное сокращение площадей под этим типом сельхозугодий, объемов производства с них кормов. Определены наиболее засухоустойчивые виды многолетних трав для создания пастбищ и залужения склонов на Юге Украины.

Для поддержания оптимального уровня жизнеспособности человека необходимы качественные продукты питания, в том числе и продукция животноводства. Однако потребление ее должно соответствовать научно-обоснованным нормам. К сожалению, показатель обеспечения человека мясом, молоком, сливочным маслом и другой мясомолочной продукцией в настоящее время далек от установленных норм, что обусловлено как демографическим взрывом в большинстве стран мира, так и ухудшением отдельных показателей развития животноводства.

По состоянию на 1 января 1991 года во всех категориях хозяйств Украины насчитывали 24,6 млн голов крупного рогатого скота, в том числе 8,4 млн коров, 19,4 млн голов свиней и до 10 млн других видов животных (овец, коз, коней). В последующие годы поголовье стремительно сократилось. На 1 января 2015 года количество этих животных составляло 3,8, 2,3, 7,4, 1,8 млн голов соответственно, что не способствовало улучшению питания жителей. Так, производство мяса всех видов (в забойном весе) на одного человека в Украине составляло 84,0 кг в 1990 году и 54,9 кг в 2014 году при норме 80 кг в год, молока всех видов - 472,3 и 258,9 кг при норме 450 кг.

Катастрофическое сокращение поголовья в Украине обусловило уменьшение площадей под кормовыми культурами, в том числе и под пастбищами. Если в 1990 году под культурные пастбища было отведено 193,9 тыс. га, то к 2014 году их количество уменьшилось более чем в 9 раз (до 21,1 тыс. га). Как следствие, уменьшился валовой сбор продукции кормового назначения.

Для возрождения культурных пастбищ и увеличения валового сбора продукции кормового назначения необходимо принять ряд мер, некоторые из них нами рассмотрены в наведенной статье.

Бесспорно, все культурные растения пастбищ нуждаются в полном обеспечении их элементами питания. Авторы [1], предлагают перед освоением пастбищ вносить 30–50 т/га перегноя. Максимальное количество азота, которое рекомендуют вносить с жидким навозом, не должно превышать 400 кг/га. На природных суходольных сенокосах применяют полное минеральное удобрение. Также многолетние травы положительно реагируют на осенние подкормки травостоев.

К сожалению, в последние годы объемы внесения минеральных и органических удобрений, существенно уменьшились. Так, в 2014 году удобрено было минеральными удобрениями только 7 тыс. га природных сенокосов и пастбищ и только на 0,1 тыс. га была изыскана возможность внести органические удобрения. Следует отметить, что на 1 га удобренной площади было внесено по 43 кг д. в. минеральных удобрений (в основном азотных). Под травы сеяные (однолетние и многолетние) этот показатель уменьшился до 18 кг/га д. в. удобренной площади.

В связи с внесением недостаточного количества удобрений, а зачастую, и полным их отсутствием для подкормки культурных растений, а также высоких цен на туки, применением в суходольных условиях, сокращением поливных земель, продуктивность агрофитоценозов, используемых как пастбища, существенно уменьшилась. Если в 1990 году урожайность сена составляла 2,73 т/га, то к 2014 году этот показатель уменьшился до 1,62 т/га.

Общеизвестно, что одним из приоритетных направлений развития растениеводства в зоне Степи является интенсификация кормопроизводства и существенное увеличение объемов производства продукции животноводства. Растения культурных пастбищ должны обеспечивать животных высококалорийными, богатыми на белок кормами и одновременно содействовать если не улучшению, то хотя бы сохранению плодородия почв.

Самая важная роль в обеспечении животных полноценными зелеными кормами принадлежит многолетним травам и их смесям. Правильно подобранные бобово-злаковые травосмеси отличаются от других кормовых культур не только высокой урожайностью, а и сбалансированностью корма как в энергопротеиновом соотношении, так и по макро- и микроэлементному составу.

Для формирования высокой продуктивности травостоев многолетних трав необходимо обеспечить правильный подбор их видов в зависимости от способа, срока использования и почвенно-климатических условий конкретной зоны выращивания. Учитывая усиление засушливых явлений в Украине (климат становится в большей степени континентальным) важно подбирать такие виды многолетних бобовых и злаковых трав, которые не так резко реагируют на воздушную засуху и недостаточное количество влаги в верхнем слое почвы.

Нами проводилось наблюдение за ростом и развитием многолетних злаковых трав на коллекционном рассаднике в Николаевском НАУ. Почва – чернозем южный.

Результаты наших исследований свидетельствуют, что наиболее устойчивыми к засухе на Юге Украины среди многолетних бобовых трав являются такие растения, как люцерна, эспарцет, донник, лядвенец рогатый, житняк гребневидный, кострец безостый, пырей средний, райграс высокий.

В первый год жизни более быстрыми темпами среди исследуемых видов и сортов овсяниц нарастает вегетативная биомасса растений овсяницы камышовой сорта Ода. В июле 2010 года (при посеве в третьей декаде марта) их высота составляла 25-26 см, тогда как у овсяницы красной (сорт Агата и Янка) – 17, а сорта Айра – еще меньше (14-15 см). Наиболее быстрыми темпами формировалась надземная биомасса и наблюдался рост растений в высоту у сорта овсяницы тонколистной Барва (19 см).

Высота отдельных злаковых трав второго года жизни во второй пятидневке июня месяца 2011 года (фаза колошения) была такой: пырей средний (сорт Хорс) – 102 см, житняк гребневидный (сорт Петровский) – 75 см, райграс высокий (сорт Дронго) – 133 см, тимофеевка луговая (сорт Витава) – 70 см, лисохвост полевой (сорт Криничный) – 97 см, кострец безостый (сорт Вячеслав) – 118 см. В засушливых условиях южной Степи Украины высота растений овсяницы красной второго года жизни составляла 61 см (сорт Айра) – 91 см (сорт Янка).

На Николаевщине (Юг Украины) большинство природных кормовых угодий расположены на склоновых землях. Продуктивность их довольно низкая, 30—40 ц/га зеленой массы, а в отдельные засушливые годы травостой выгорает. Для создания стабильной кормовой базы с полным зоотехническим требованием отдельные хозяйства южной Степи при залужении склоновых земель внедряют многокомпонентные смеси. т.к. они более рационально используют солнечную энергию и питательные вещества почвы, что подтверждается результатами опытов, проведенных на Николаевской зональной опытной станции по кормопроизводству. В среднем за 3 года, урожайность зеленой массы бобовых трав составила 8,8-12,0, а злаковых— 11,5-13,2 т/га. При посеве люцерны с кострецом безостым этот показатель составил 21,3 т/гa, а при посеве четырехкомпонентной смеси — две бобовые культуры (люцерна + донник) и две злаковые культуры (кострец + пырей), урожайность достигла 23,2 т/га [2].

Значительным резервом получения высококачественных дешевых кормов на Юге Украины являются пойменные земли, на которых можно сформировать урожайность зеленой массы многолетних трав до 80,0 т/га.

Особый интерес представляют сенокосы на естественных кормовых угодьях. Их отсутствие на юге Украины и большие потребности в обеспечении общественного животноводства и животных, находящихся в подсобных и личных хозяйствах, качественным сеном настоятельно требуют создания интенсивных культурных сенокосов в условиях орошения.

Многолетние научные исследования и проверка в производственных условиях Вознесенского района Николаевской области показывают, что в условиях юга Украины на орошаемых землях пойм или орошаемого плато можно успешно создавать такие сенокосы с краткосрочным периодом использования — 4-5 лет и урожайностью 85,0-90,0 т/га зеленой массы, 21,5 т/га сена. Такие сенокосы превышают урожаи, получаемые в производственных условиях, в 8—10 раз [3].

В опытах Института орошаемого земледелия (Херсонская область) продуктивность посевов многолетних трав на орошаемых землях превышала в 1,5 и более раза продуктивность посевов трав природного увлажнения [4].

Вывод. Для эффективного производства кормов из многолетних трав целесообразно восстановить оросительные системы, применять минеральные и органические удобрения в необходимом объеме. Для создания пастбищ, залужения склонов использовать многокомпонентные смеси из бобовых и злаковых многолетних трав засухоустойчивых интенсивных сортов.

Литература:

1. http://lection.com.ua/silgosp/osnovi-argoximii/udobrennya-sinokosiv-i-pasovisch

2. Ким Б.М. Многокомпонентные смеси многолетних трав для залужения склоновых земель Б.М. Ким, Г.В. Омельченко // Методические рекомендации по производству кормов в условиях Николаевской области – Николаев, 1987. – С. 66-68.

3. Научно-обоснованная система земледелия в Николаевской области /В.В. Плындык, В.Ф. Баран, В.А. Софиенко, …, Л.К. Антипова [и др.]. – Николаев, 1981. – 275 с.

4. Голобородько С.П. Люцерна / С.П. Голобородько, В.С. Снеговой, Г.В. Сахно // Научно-методическое издание. – Херсон: Айлант, 2007. – 328 с.

Аннотация: жайыттарды колдонуунун натыйжалуулугунун методологиясы берилген. Экономикалык натыйжалуулуктун көрсөткүчтөрүнүн илимий далилдүү системасы түзүлгөн. Жайыттарды натыйжалуу пайдаланууну жогорулатуу максатында практикалык иш-тажрыйбасынан конкреттүү мисалдары жана эсеп-кысаптары менен чагылдырылган.

Экономика илиминин көрүнүктүү окумуштуу-классиктери коомдук өндүрүштүн жана жер ресурстарын пайдалануунун натыйжалуулугун билдирген жалпылочу көрсөткүчтөрдүн эң негизгилеринин бири катары “эмгектин өндүрүмдүүлүгүн” белгилеп кетишкен. Бирок, жер тоюттарын, анын ичинен жайыттарын пайдаланууда эмгектин өндүрүмдүүлүгү көрсөткүчү “коомдун ресурстарын элдин керектөөсүнө жана тиричилигине эң жогорку деңгээлде пайдаланууну” камсыз кыла албайт жана практикалык эсеп – кысап ишинде көп кыйынчылыктарды жаратат деп келишкен. Ошондуктан, окумуштуулар, натыйжалуулуктун көрсөткүчү болуп бир эле көрсөткүч аныктай албасын түшүнүшүп, көрсөткүчтөрдүн системасын изилдешкен. Бул жерде белгилеп кетчүү нерсе, көрсөткүчтөрдүн системасын түзүүдө, алардын функциялык байланыштарын аныктоо жана формалдаштыруу негизги көйгөй болуп эсептелет.

Экономикалык натыйжалуулуктун көрсөткүчтөрүнүн илимий далилдүү системасын түзүү көйгөйү төмөнкү негизги суроолорго жооп бере алат:

- Эмгектин өндүрүмдүүлүгүнө фонд кайтарымынын тийгизген таасири;

- Алынган инвестициялардын эффективдүүлүгүнүн ресурстарга көз карандылыгынын даражасы (артыкча фонд кайтарымына капиталдык салымдын көлөмүнүн таасири);

- Натыйжалуулуктук көрсөткүчтөрү менен өндүрүштүн тармактарынын техника-экономикалык көрсөткүчтөрү менен байланыштын тыгыздыгы (айрыкча, орнотмо жабдуулардын кубаттуулугу, пайдалануу кыймылдын коэффициенти, иштөө мезгилинин гарантиясы жана башкалар менен).

Ресурстарды пайдалануунун натыйжалуулугунун көрсөткүчтөрүнүн системасында, негизги көрсөткүч болуп эмгектин өндүрүмдүүлүгү менен фонд кайтарымынын синтези түзөт жана бул көрсөткүч эффективдүүлүктүн жалпылоочу көрсөткүчү боло алат.

Кыргызстандын окумуштуу экономистери жерди пайдалануунун эффективдүүлүгүнүн, артыкча жайыт маселесинин ар кандай көйгөйлөрүнүн изилдөөгө өзүлөрүнүн салымын кошушту.

Алардын ичинен: академик А.М.Мамытов, КРИУА корреспондент мүчөсү А.У.Орузбаев, экономика илиминин докторлору, профессорлор Д.С.Лайлиев, Ш.М.Мусакожоев, А.М.Молдокулов, М.Б.Балбаков, К.А.Абдымаликов, Д.К.Омуралиева, экономика илиминин кандидаттары, доценттери А.К.Куканов, Эсенбаев жана башкалардын эмгектери зор. Мисалы, А.М.Мамытовдун жетекчилиги астында, жайыттарды жана чөп чабынды жерлердин техника-экономикалык абалынын деңгээлин, жердин кыртышынын геоботаникасынын картасына катмарлаштыруу ыкмасы менен аныктаган. Ошонун натыйжасында, өсүмдүктөрдүн түшүмдүүлүгүн баалоо баллдарынын байланыштарынын негизинде жайыттардын жана чөп чабылчу жерлердин түрлөрүнүн группасын класстарга бөлүштүргөн:

I класс – 80ден 100 чейинки баалочу, тоют бирдиги боюнча балл алган, эң жогорку деңгээлдеги дүң тоют бирдигин камтыган, жерлердин түшүмдүүлүк түрүнө жараша группаларды бириктирген, чыктуу ар кандай: беде, сулууга, бетеге, шыбакча ж.б. өсө турган кара топурактуу, субальпылык кыртыштуу жерлер кирет. Көбүнчө бул жерлер жалпы жайыт катары колдонулат.

II класс – 60тан 80 чейинки тоют бирдигинин негизги балл алган, орто гумустуу, кара топурактуу тоолуу, адырлуу, өрөөн-талаа субальпылык кыртыштуу чөп чабылуучу жерлер жана жайыттар. Бул жерлер көбүнчө жайыт катары колдонулат.

III класс – 40тан 60 баллга чейин бааланган, чала торфтуу шалбалуу кыртыштуу тоо этегинде, бөксөлөрдө, адырларда жана талаа-түстө жайгашкан жайыттар. Буга көбүнчө ички жайыттар кирет. Ошондуктан көбүнчө жазгы-күзгү жайыттар катары колдонулат, Кээде жайкы жайыт катары кездешет.

IV класс – 20 дан 40 баллга чейин, тоют бирдиги боюнча бааланган шалбаа, боз топурактуу талаа кыртыштуу жайыттар кирет. Жылдын төрт мезгилдеринде малды жайып, колдонсо болот.

V класс – 1 ден 20 баллга чейин түшүмдүүлүгү эң аз жайыттар кирет. Жыл мезгилинин кыш, күз, жаз айларында жайыт катары колдонула турган көгүш-күрөң, ачык-күрөң, боз топурактуу, чөлдүү, жарым чөлдүү жерлер пайдаланылат.

Мындай бөлүштүрүү жерге экономикалык баа берүү менен бирге жайыттарды пайдалануунун натыйжалуулугун эсептеп, анализдөөгө көмөкчү боло алат. Теориялык жактан караганда экономикалык натыйжалуулуктун көрсөткүчтөрүнүн системасын түзүүдө, өлкөнүн, чарба тармактарынын, региондордун, жада калса айыл аймактарынын өнүгүү стратегиясына бирдиктүү деңгээлинин жана стратегиясынын принцибинде ишке ашат.

Жайыттарды пайдалануунун экономикалык натыйжалуулугу натуралдык жана нарк көрсөткүчтөр системасы менен мүнөздөлөт. Алардын негизгилери төмөндөгүдөй:

-дүң продукциялардын көлөмү, сом;

-дүң жана таза кирешенин көлөмү, сом;

-айыл чарбасынын жана тоют азыктарынын түшүмдүүлүгү, тонна;

-бир гектарга эсептегенде дүң продуктусунун жалпы жана таза кирешесинин, пайдасынын наркы, 1 га. сом;

- малдардын жайлоого чыккан убакытта алган кошумча салмагы, кг;

- жайыт жерлерге сарпталган чыгымдардын акталышы, сом;

- жайыттын 1 га аянтынан алынган киреше, сом;

- чыгымдарды кайтаруу деңгээли (рентабилдүүлүк), %;

- жерден алынуучу киреше (рента), сом;

- тоюттардын өздүк наркы, сом;

- фонд кайрымы, сом;

- эмгекке жумшалган чыгымдар (1га жайытка), норма саат же сом, ж.б.у.с.

Жайыттарды пайдалануунун эффективдүүлүгүн эсептөөдө төмөнкүдөй кошумча көрсөткүчтөрдү пайдаланса да, системалаштырса да болот:

- айыл чарбасына жарактуу (чөп чабын, жайыт, жайлоо) жерлерди, инновациялык интенсивдик айыл чарба өндүрүшүнө айлануунун даражасы, %;

- жайыттарды пайдалануунун даражасынын көрсөткүчү,%.

Жайыттарды натыйжалуу пайдалануунун көрсөткүчү интенсивдүүлүктүн салыштырма көлөмү менен көрсөтүлөт. Мисалы: малдын санынын сыйымдыгы менен айыл чарбасына жарактуу жердин аянтынын катышы, 100 гадан өндүрүлгөн айыл чарба продукциясы, ж.б.

Жайыттарды пайдалануунун натыйжалуулугун изилдеп жатканда, төмөндөгү тыянактарды эске алуу керек:

- эгерде жайыттар ар кайсы тармактарда, чарбада пайдаланса, эффективдүүлүктүн көрсөткүчтөрү да ар башкача болот. Мисалы: айыл чарбасында бул көрсөткүч 1 га жердин аянтынан чыгарылган продукциянын көлөмүнө барабар, ал эми курулушта бул көрсөткүч - имараттын сыйымдыгына жана бийиктигине жараша аныктайт.

- жайыттарды пайдалануунун натыйжалуулугун, социалдык – экономикалык аракеттердин натыйжасында өндүрүлгөн продукциялардын жана айлана – чөйрөгө, табиятка тийгизген экологиялык факторлорунун жыйынтыктарын баардык тараптан баалагандан кийин аныктаса болот.

- экономикалык натыйжалуулукту аныктоодо коомчулук пайдаланып жаткан заттарды жана аны алууга кеткен чыгымдарды эске алуу зарыл. Кыскасы натыйжалуулуктун көрсөткүчтөрүнүн саны да, сапаты да кандай эмгек менен табылаарын билүү зарыл.

Кыргызстанда, айрыкча Нарын регионунда айыл чарбасына керектүү жайыттардын аянтынын салыштырмалуу көбүрөөк болушу (95%), кайра иштетүү өнөр жайына чийки заттар (сырье) менен камсыз кылууда, ал эми калкты тамак – аш азыктары менен толуктоосунда чоң роль ойнойт. Ошондуктан жайыттарды рационалдуу пайдалануу чечилбеген көйгөй болуп турат.

Азыркы мезгилде, айыл чарбасынын жер аянттары жана башка ресурстары менчик болуп калганына байланыштуу, агрокомплексинин өсүшүнө эң керектүү нормативдерди кайра кароо концепциясы турат. Ошондуктан коомчулукта мурункудай тоталдуу көзөмөл кылынбай, айыл чарба тоюттарын пайдалануунун эффективдүүлүгүнүн багытттарын жана көлөмүн контроль кылуу функциясы калды. Ал эми жер кыртышынын табигый семиздик касиеттеринин параметрлери салыштырмалуу окшош болсо, анда коомчулук, чарба субъектилеринин иш чараларынын жыйынтыгынын натыйжалуулугунун даражасын, жердин ар бир гектар аянтынан семирген малдын тирүү салмагын салыштырмалуу баа берүү жолу менен аныктаса болот.

Жайыттарды пайдаланууну жакшыртуу көйгөйлөрү ар бири өзүнө тиешелүү иш чаралардын системасына таандык биринчи орундагы меселелерди чечүү менен аткарса болот. Алардын негизгилери төмөндө көрсөтүлгөн:

1. Массалык түрдө, системасыз жүргүзүлүп жаткан жайыттарды, жайлоолорду “менчиктештирүүнү” андан ары мергенчиликтин менчик өрөөн-талаалары, тоо-токойлору болуп жаткандарды токтотуш зарыл. “Менчиктештирилгендерди” кайра коомчулукка кайтаруу керек.

2. Жер кыртыштарын эрозиядан жана башка талкалануу, жоголуу процесстеринен коргоо максатында кыртышты отвальсыз кайра айдоо; кыртышты табигый деңгээлде сактоо максатында, жерди которуп айдоо, себүү, бак-дарактарды өстүрүү; шамал жана кургакчылыкка каршы иш чаралардын системасын, жолдорун, ыкмаларын иштеп чыгуу жана өткөрүү керек.

3. Жердин түшүмдүүлүгүн жогорулатуу максатында, бир жагынан жер кыртышын органикалык азыктандырууну, экинчи жагынан агрофизикалык, агрохимиялык жана биологиялык активдүүлүктү жогорулатууга иш чараларды иштеп чыгып, системалык түрдө иш жүзүнө ашыруу зарыл. Артыкча ушул тапта, жер семирткичтерди туура колдонуу, тамчылатып сугаруу, тоолуу жерлерге импульстивтик суу чачуу, саздарды кургатуу, өсүмдүктөрдү алмаштырып себүүнү туура жүргүзүү жана башка иш чараларды тезинен баштоо керек, антпесе 20-30-жылдардан кийин Европага окшоп жайыттардан айрылып калышыбыз мүнкүн.

4. Жер кыртышынын экологиялык түшүмдүүлүүгүн жогору деңгээлде жүргүзүү жана пайдалануу максатында көп комплекстүү иш чараларды аткаруу зарыл.

Жайыттарды пайдаланууну жакшыртуу маселеси жерди иштетүүнүн (дыйканчылыктын) рационалдуу системасын кабыл алуу жана ишке ашыруу дегендикке жатат. Бул маселе агротехникалык, мелиоративдик, уюштуруу, башкаруу, жана экономикалык иш чаралар менен чечилет. Мунун баарысы жайыттарды рационалдуу пайдалануу, сактап калуу, калыбына келтирүү жана түшүмдүүлүктү жогорулатуу максаттарда жүргүзүлөт.

Жайыттарды натыйжалуу пайдалануунун конкреттүү мисалы катары, эки фермердин салыштырмалуу иш тажрыйбасынан көрсөк болот. Фермерлер Атбашы районунда Бирилик айлында жана Чар чөлкөмүндө иш алып барып, тың турмуш өткөрүп, үй бүлөөсүн багып жатышат. Төмөнкү таблицада салыштырмалуу эки жылдык тоюттун кышкы төрт ай аралыгындагы чыгашасынын суммасы сан менен берилген:

Аннотация: Республикада мал чарбачылыктын ири салттуу тармактарынын бири кой өстүрүү болуп саналат. Анын жетектөөчү ролу кой өстүрүү үчүн көбүрөөк жагымдуу табияттык-климаттык шарттар менен шартталган.

Кой өстүрүү өнөр жай үчүн баалуу жүн, мехтик жана тондук кой тери, көрпө өңдүү чийкизаттарды берет. Жүндөн алмашылгыс камвол жана ноту кездемелерин, трикотаж кийимдерин, шейшептерди, килемдерди ж.б.у.с. иштеп чыгышат. Натуралдык жүндөн тигилүү кийимдерге суроо-талап жылдан жылга өсүүдө, бул кой өстүрүүнү өнүктүрүүгө түрткү болот. Кой эти жергиликтүү калктын баалуу тамак-аш азыгы жана чоң суроо-талап менен колдонулат.

Республика жалпы союздук эмгекти бөлүштүрүү боюнча уяң жүндүү жүндүн өндүрүүчүсү катары чыккан. Кыргызстандын окумуштуулары койдун кыргыз уяң жүндүү, тяньшань жарым уяң жүндүү жана алай жарым кылчык жүндүү породаларын түзүшкөн.

Кыргыз уяң жүндүү кой породасы жүн-эт багытына кирет да, республиканын бардык облустарында өстүрүлөт. Койдун 1 башынан жүн кыркып алуу 4-5 кг чейин камволдук жүндү түзөт, союлуучу козуларынын тирүү салмагы 30 кг түзөт. Уяң жүндүү кой өстүрүүнү өнүктүрүү кыргыз уяң жүндүү кой породасын көбөйтүүгө жана аны таза породалык өстүрүүдө андан ары өркүндөтүүгө багытталган болууга тийиш. Кыргыз уяң жүндүү породасынын асыл тукумдук жана өнүмдүк сапаттарын жакшыртуу үчүн австралиялык меринос койлор менен аргындаштыруу, канн алмаштыруу жүргүзүлөт.

Жарым уяң жүндүү – кроссбреддик жүнгө суроо-талаптын өсүүсү менен республикада тяньшань жарым уяң жүндүү кой породасы түзүлгөн. Ал Нарын, Ак-Талаа жана Тогуз-Торо райондорунун чарбаларында өстүрүлөт. Бул породанын койлору ири, эттик-сүттүк сапаттарга ээ жана багуунун тоолуу-жайыттык шарттарына жакшы ыңгайлашкан. Бул породадагы койдун жүнү ак, жакшы билинген ири тармалы жана люстралык жалтылдагы бар. Жүнүнүн узундугу – 15-20 см. Козусу чыйрак туулат да, 4 айында союуга тирүү салмагы 33-35 кг түзөт.

Республикада алай куйруктуу жарым кылчык жүндүү кой породасы чыгарылган. Жарым кылчык жүндүү кой өстүрүү Алай, Чоң-Алай жана Кара-Кулжа райондорунун чарбаларында өнүгүүдө. Алай породасындагы кой эт-жүн багытына кирет да, сапаттуу май менен эт берет. Жүн кыркып алуу 2,7-3 кг түзөт. Козусу ири туулат да, ылдам өсөт. Сойгондо беш айлык козу 20-23 кг салмак басат, анын ичинде 3-4 кг куйрук май берет. Койдун жүнү жарым кылчык, узун, аз-маз жалтылдак жана тармалдуу. Ал килем өндүрүү үчүн өнөр жайга тапшырылат.

Республикада кой өстүрүүнүн жайыттык-короолук, жайыттык-жарым короолук жана жайыттык тутумдары түзүлгөн.

Жайыттык-короолук тутум кышкы жайыттарга ээ болбогон жана койду кыш мезгилинде короолук кармоону колдонгон дыйканчылык интенсивдүү өнүккөн чарбаларда түптөлгөн. Бул чарбалардын оторунун түзүмүндө тубарлардын үлүштүк салмагы 70%дан ашуунду түзөт.

Жайыттык-жарым короолук тутум кышкы жайыттары жана койлорду кыш мезгилинде толук баалуу кошумча тоюттандырууну камсыздоо мүмкүнчүлүгү бар чарбаларда жайылган. Бул тутумда койлорду жазында, жайында жана күзүндө жайыттарда, ал эми кышкысын жайыттарды жана кошумча тоюттандырууну колдонуп багышат.

Жайыттык тутум талаа тоют өндүрүү мүмкүнчүлүгү аз, кышкы жана жайкы жайыттардын чоң аянтына ээ чарбаларда колдонулат. Республиканын бардык региондору бөксө тоолуу жана тоолуу табигый жайыттардын кеңири аймактарына ээ дагы, буга ылайык, кой өстүрүшөт. Советтик мезгилде 100 га жайытка койдун тыгыздыгы 113 башты түзгөн, ал эми 2010-жылы эки эсеге аз – 55 баш болуп калган.

Реформанын жүрүшүндө бул тармак өндүрүш көлөмдөрүн көбүрөөк кескин азайткан, ал эми койдун башы 1990-жылдагы 9972,5 миң баштан 2010-жылдагы 5037,7 башка, же дээрлик 2,0 эсеге кыскарган. Ушул эле мезгилде тубар койлордун үлүштүк салмагы 45,2%дан 70%га чейин өскөн. Кой этин өндүрүү 2000-жылга чейин кыскарган, ал эми кийинки жылдарда анын көлөмү 26%дын чектеринде турукташкан.

Жалпысынан кой өстүрүү кризистик абалда турат. Асыл тукум жаныбарлардын башы кыскарды, кой өстүрүүнүн адистешүүсү түп тамырынан өзгөрдү. Ал кылчык жүн жана майы көп эт берүүчү эт-май багытында болуп калды.

Ош, Чүй облустарында эт азыктарына суроо-талап өстү да, башка облустарга караганда түзүмдүк башка кой эти кыйла көп өндүрүлөт. 100 га жайытка койдун тыгыздыгы Нарын жана Ысык-Көл облустарында абдан төмөн. Бул облустар айдап барма жана алыскы жайыттардын зор аянтына ээ, алар азырынча жетишсиз колдонулууда.

Койдун чоң саны Жала-Абад (19,8%), Ош (19%) жана Нарын (17,5%) облустарында топтолгон.

Кыргызстанда кой өстүрүү жайыттык-короолук, жайыттык тутумдарды колдонуп жана зор мамлекеттик колдоо алып, ийгиликтүү өнүккөн жана рентабелдүү тармак болгон.

Азыркы мезгилде 1 ц жүндүн өздүк наркы 2440 сомду, ал эми сатып өткөрүү баасы 2475 сомду түзөт, жүндүн рентабелдүүлүгү 1,5%ды, кой этиники (тирүү салмакта) буга ылайык 8075 жана 8544 сомду же 5,5%ды түзөт.

Базар мамилелерине өтүү шарттарында койдун породалуу башынын үлүштүк салмагы кескин азайды. Кылчык жүндүү койдун башынын көбөйүүсү менен бир койдон жүн кыркып алуу 2010-жылы 2,6 кг түздү. Ошол эле маалда союуга сатып өткөрүлгөн койдун бир башынын орточо тирүү салмагы салыштырмалуу төмөн – 36 кг бойдон калууда. Республикада кой өстүрүүнү, өзгөчө уяң жүндүү жана жарым уяң жүндүү багыттагы, андан ары өнүктүрүү үчүн бардык шарттар бар.

Адабияттар:

1. Жумабаев Ж. Экономическая эффективность сельского хозяйства в переходной экономике. – Бишкек: 2004.

2. Омуралиева Д.К. Проблемы развития рыночных аграрных формирований. – Бишкек: 2003.

3. Нуралиева Н.М. Эффективность организации интегрированного производства сельскохозяйственной продукции // Известия вузов. – Бишкек, 2011. –№4. - С. 55-57.

4. Саргашкаев Э.А. Төрт түлүк мал багуу – кыргыздардын негизги чарбалык маданияты катарында // Известия вузов. – Бишкек, 2011. № 4.-142-143 б.

5. Саргашкаев Э.А. Кыргыз элинин кой багып өстүрүүдөгү өзгөчөлүктөрү // Известия вузов. – Бишкек, 2013. № 5.-48-51 б.

Таблица 1.

Изилдөөчү участоктогу топурак катмарынын тапталуусун аныктоо (тосмонун ичи)

Катмарлар	Тереңдиги/ см	1 точка	2 точка (жол)	3 точка	4 точка	5 точка	6 точка	7 точка	8 точка	9 точка	орточо көрсөткүчү
Үстү	0-10	300	140	140	100	200	160	120	180	140	164
Ортоңку	10-25	280	200	280	160	200	200	120	180	140	196
Астынкы	25-45	440	300	200	160	200	180	120	240	280	236

Таблица 2.

Изилдөөчү участоктун топурак катмарынын тапталуусун аныктоо (тосмонун сырты)

Катмарлар	Тереңдиги/ см	1 точка	2 точка (жол)	3 точка	4 точка	5 точка	6 точка	7 точка	8 точка	9 точка	орточо көрсөткүчү
Үстү	0-10	200	380	260	300	300	200	300	320	440	300
Ортоңку	10-25	200	320	260	200	200	220	300	280	400	264
Астынкы	25-45	320	300	400	240	400	560	540	420	500	409

Диаграмма 1: Изилдөөчү участкадагы топурактын тапталуусу

№ 1 Чаар участогундагы тосмонун ичиндеги өсүмдүк тамырларынын массасы 31 гр, тосмонун сыртындагы массасы 30 гр түздү жана тосмонун сыртына караганда 3% көптүк кылууда.

Ал эми, № 2 Чаар Айгыр участогунда тосмонун ичиндеги өсүмдүк тамырларынын массасы 61 гр, тосмонун сыртындагы массасы 56 гр түздү жана тосмонун сыртына караганда 9% көптүк кылууда. Бул өсүмдүктөрдүн өөрчүшү алардын тамырларынын өөрчүшү менен түздөн-түз байланышта экендигин далилдейт.

Корутундулар

Изилдөөлөрдүн жыйынтыгы боюнча жайыт пайдалануучулар бирикмелеринин өкүлдөрү жайыттардын учурдагы абалын климаттын кургалчылдыгына карабастан азырынча канааттандыраарлык баалоодо.

Айылга жакын жайгашкан ички жайыттарда топурактын тапталуусу тосмонун ичине караганда 35-80% пайызга көп болууда, бул тоюттун аз камсыз болушунун кесепетинен малды жайытка эрте алып чыгуу жана малды жай бою тынымсыз жаюу менен байланыштуу.

Жайыттын абалына дайыма көзөмөл (контроль) жүргүзүү натыйжалуу пландоонун, ошондой эле өсүмдүктөрдүн курамындагы мүмкүн болгон өзгөрүүлөрдү жана малдын ден-соолугуна зыян келтириши мүмкүн болгон коркунучтарды аныктоонун негизи болуп эсептелет. Көзөмөл, жайыттарды пайдалануу боюнча тийешелүү жөнгө салуу чараларын жүргүзүүгө жана негиздүү чечимдерди кабыл алууга, мүмкүндүк түзөт.

Малдын санын тоюттук өндүрүмдүүлүккө жараша жайгаштырууну аныктоо ар беш жылда бир аткарылышына, эмгекти көп талап кыла турган иш болгондугуна карабастан, жайыттын абалына көзөмөлдү жыл сайын дайыма жылдын бир мезгилинде, б. а. малды жайытка чыгаруунун алдында жүргүзүү зарыл.

Негизги учурлар

Изилдөөлөрдүн жыйынтыгы боюнча жайыт пайдалануучулардын баары тең эле жайыт билеттери жана жайыт комитеттеринин ишмердиги тууралуу бирдей жакшы маалыматка ээ эмес.

Тоолуу жайыттардагы көйгөйлөр:

· Алыскы жайыттарга баруучу жолдордун абалынын начардыгы (ушуга байланыштуу жүк ташуучу унааларды транспортировка үчүн жалдоонун акысы чоң сумманы түзүүдө)

· Алыскы жайлоолор 2-3 ай гана убакыт пайдаланууда (июль айынын башынан сентябрдын ортосуна чейин)

· Көпчүлүк малчылар жайыттардагы өсүмдүктөрдүн аттарын жакшы билишпейт жана ага өзгөчө көңүл бурушпайт

· Акыркы убакта малдын саны кескин өсүүдө жана жайыт пайдалануучулар ортосунда ар кайсы деңгээлде чыр-чатактардын болушу байкалууда

Жайыттардын абалын жакшыртуу боюнча сунуштар:

· Жайыт пайдалануучулардын жайытты туруктуу пайдалануу ыкмалары, климаттын жана аба-ырайынын өзгөрүүсүнө байкоо жүргүзүү боюнча маалымдуулугун көтөрүү;

· Жайыттарда мобилдүү ветеринардык кызматтык борборлорду уюштуруу;

· ЖОЖдордо жайыт адисин даярдоону уюштуруу;

· Мал чарба азыктарын кайра иштетүү жана дары чөптөрдү кургатуу боюнча кыска убакыттык курстарды уюштуруу;

· Кээ бир жерлерде азыктарды борбордоштуруп чогултууну (кымыз, курут, айран, сүзмө ж.б.), аларды райондук, шаардык борборлорго жеткирүүнү уюштуруу;

· Жайыттарды которуштуруп колдонууну практикада демонстрациялоо;

· Жайыттардагы топурактардын, өсүмдүктөрдүн жана суулардын картасын иштеп чыгуу, алардын абалына мезгил-мезгили менен көзөмөл жүргүзүү жана илимий изилдөө иштерин жүргүзүү.

Жыйынтыктар жана сунуштар:

Изилденген аймак жаратылыш ресурстарына бай, бирок алардын экологиялык абалы татыктуу деңгээлдеги көңүл бурууну талап кылышат.

Аймактын катаал жаратылыш-климаттык шарттарын эске алуу менен бирге төмөнкүлөр зарыл:

· Жайыт пайдаланууга мониторинг жүргүзүү системасын иштеп чыгуу жана аны жергиликтүү деңгээлде дайыма колдонуу;

· Жаратылыш ресурстарына убагында мониторинг жүргүзүү максатында аймакта агроэкологиялык лабораторияны түзүү;

· Жайыт пайдалануучуларды жайытты колдонуу ыкмаларына окуутуу;

· Жайыт пайдалануучулар арасында ресурстарды сактоо боюнча технологияларды колдонуу жана жайылтуу;

· Жайыттардын абалын жакшыртуу боюнча демонстрациялык иш-аракеттерди жүзөгө ашыруу.

Адабияттар:

1. Байбагышов Э.М. Агроэкологическое состояние природных ресурсов Нарынской впадины // Мат. I Республиканской научно-практической конференции «Наука и инновация» посвященной 12-летию образования НГУ. Журнал «Наука и новые технологии». – Нарын, - Вып. № 3-4, 2008. - С. 268-270.

2. Выходцев И.В., Никитина Е.В. Флора и растительность // Природа Киргизии. – Фрунзе: Киргосиздат, 1962. – С. 172–200.

3. Инам-ур-Рахим, Д.Массели. Малчылар үчүн колдонмо. –Бишкек, 2011. – 134 б.

4. Ионов Р.Н. Растительный мир //Горы Кыргызстана. – Бишкек: Технология, 2001. – С. 121–138.

5. Карабаев Н.А., Байбагышов Э.М., Упенов А.Ш., Мамытканов С.А. Участие государства в регулировании рынка - путь к решению продовольственной безопасности / Сборник научных статей международной научно-практической конференции, посвященной 80-летнему юбилею д.б.н., профессора Токтосунова А.Т. «Современные достижения естественных наук в решении проблем повышения биопродуктивности горных экосистем». - Бишкек, 2010. - С. 158-161.

6. Кыргыз Республикасынын жайыттарынын абалын баалоо боюнча колдонмо. – Бишкек, 2013. – 60 б.

7. Лебедева Л.П., Шарашова В.С., Ионов Р.Н. Новый вид удобрений для пастбищ Киргизии. – Фрунзе: Кыргызстан, 1979. – 44 с.

8. Мамытов А.М. Почвы Центрального Тянь-Шаня. – Фрунзе, 1963. – 543 с.

9. Почвы Киргизской ССР, - Фрунзе. Илим, 1974.

10. Современный климат Кыргызстана и сценарии его изменений в 21 веке /Рук. О.А.Подрезов. – 2002.

11. Шукуров Э.Д., Оролбаева Л.Э. Комплексный экологический мониторинг высокогорных экосистем Центральной Азии. – Бишкек, 1998. – 164 с.

Макалада жайыттар жөнүндө жалпы түшүнүктөр,жайыттарды башкаруу планы, жайытка болгон басым, жайыттарды жакшыртуу, жана жайыт ресурстарынын баштапкы мүмкүнчүлүктөрүн (потенциалын) баалоо каралган.

Ачкыч сөздөр: жайыт, кышкы жайыт, жазгы жана күзгү жайыт, жайкы жайыт, мал, фермер, тоют,чарба.

In the article reviewed on the general terms of pasture, management plan for pasture for their development and evaluation of the unities capabilities of pastures.

Key words:pasture, winter pasture, spring and autumn pasture, summer pasture, summer pasture, cattle, farmer, food, economy.

Кыргызстан – табигый жайыттарды пайдалануу менен мал чарбачылыгын өнүктүрүүгө зор мүмкүнчүлүгү бар тоолуу өлкө. Республикадагы табигый жайыттардын жалпы аянты 9,1 миллион гектарды түзөт. Анын ичинен 3,9 млн.гектар жайкы, 2,8млн.гектар жазгы-күзгү, ал эми кышкы жайыттар 2,4 млн.гектар аянтты түзөт. Табигый жайыттардагы тоют катары белгилуу өсүмдүктөр, ар түрдүүлүгү жана түшүмдүүлүгү менен кескин айырмаланышат [1].

Кыргыз Республикасындагы 5 млн. калктын 60% ашыгы айыл жергесинде жашайт. Алардын жашоо-тиричилиги, киреше алуунун бирден бир булагы катары, жайыттарды жана башка жаратылыш байлыктарын колдонуу түздөн түз байланышкан.

Совет доорунда жайыттардын сыйымдуулугун жана жайыт башкаруунун планын иштеп чыгууну Кыргызгипрозем институту жүргүзүп келген. Бул иштер Советтер союзу кулагандан кийинки өткөөл мезгилде каржылык кыйынчылыктардан улам токтоп калган.

Эгемендүүлүккө жетишкенден кийинки мезгилде коомдогу демократиялык процесстердин, айыл чарбасындагы менчиктештирүүнүн жүрүшү жана айыл калкынын жер үлүштөрүнө ээ болушу менен мал чарбачылыгы да өзгөрүүлөргө туш болду.Ушундан улам, ар бир айыл тургуну малдуу болуп, жеке фермерге айланды. Фермер малын багуу үчүн ижарага жайыт ала алчу. Ал эми жайыттарды башкаруу планы жок эле. Мындай көрүнүш жайыттарды ыксыз колдонууга алып келди. Жыйынтыгында жайыттардын өндүрүмдүүлүгү төмөндөп, баалуу тоют өсүмдүктөрү азайып, алардын ордун уулу жана мал жебеген чөптөрдүн түрлөрү ээлеп калды. Учурда республика боюнча 1,2 млн. гектар жайыт аянтында тоют чөптөр менен бирге ар түрдүү бадалдар жана мал жебеген уулуу өсүмдүктөр аралаш өсүп калган. Ал эми тоютка жараксыз, уулу өсүмдүктөр каптап калган жайыттар 1,3 млн. гектар жерди түзөт. Мындай отоо чөптөрдүн айынан шалбалуу жана субальпылык чабындылардын жоготуусу – гектарына 12-17 центнер кургак массаны түзөт. Ал эми бул көрсөткүч түздүктөгү шалбаа чабындыларында 8-10 центнер, бадал баскан талаада – гектарына 6-8 центнерди түзүп, ал эми республиканын денгээлинде жалпы жоготуулар 3 млн. тоннадан ашат [2].

Л.М.Пенкинанын маалыматы боюнча жайыттардын чарбалык абалы төмөндөгүдөй: жалпы жайыттын 14%ы таза жайыттар, 24%ы таштак, бадал баскан жайыт 12%, отоо чөптөр баскан жайыттар 32%, ал эми бузулган, такырланган жайыттар 18%ды түзөт. Ал эми дегредацияга учураган жайыттардын жалпы аянты Кыргыз Республикасы боюнча 3222 миң гектар же жалпы аянттын 29%ын түзөт.

Жайыттар жөнүндө жалпы түшүнүктөр

Жайыт – бул малды жайууга ынгайлуу чөп өсүмдүктөрү өскөн айыл чарба багытындагы жер аянтынын бир түрү. Жайыттар географиялык жайгашуусу жана калк жашаган аймактан алыстыгына жараша бөлүнөт.

Кышкы жайыт – бул түрү калк отурукташкан аймакка жакын жайгашып, ал жыл бою пайдаланылат.

Жазгы жана күзгү жайыт – калк отурукташкан аймактан көп алыс эмес жерде жайгашып, жазында жана күзүндө пайдаланылат. Кыргыз Республикасында мындай жайыттардын жалпы аянты 2,955 млн.га түзөт.

Жайкы жайыттар – алыскы жайыттар деп аталып, жай мезгилинде пайдаланылат. Кыргыз Республикасында жайкы жайыттардын жалпы аянты 4,129 млн.га түзөт.

Жайыттын түшүмдүүлүгү жайыт аянтынын көлөмүнөн, географиялык жайгашуусунан жана климаттык факторлордон улам аныкталат. Аларга төмөнкүлөр кирет:

· деңиз деңгээлине салыштырмалуу бийиктик;

· тоонун бети;

· топурак курамынын ар түрдүүлүгү;

· өсүмдүктөрдүн каптоосу;

· тоолордун жантыктыгы;

· климат, ж.б.

Климат өсүмдүктөрдүн түрлөрүнүн түзүлүшүнө жана түшүмдүүлүктүн жалпы көлөмүнө, жайыттарды пайдаланууга, тоют чөптөрдү оруп-жыйноо узактыгына таасир этет.

Жайыт аймагына мүнөздүү сыйымдуулугу өзгөрүлмөлүү болот. Тагыраак айтканда ал жыл мезгилине жараша өзгөрүлүп турат. Мисалы жайкы жайыттын эң жогорку көрсөткүчү жай мезгилинин ортосуна туура келет.

Негизинен жайыттын сыйымдуулугунун эң жогорку көрсөткүчү жайыттын түрүнө жараша жаз же жай айларына, тактап айтканда жайыттын деңиз деңгээлинен канчалык бийик жайгашканына жараша өзгөрөт.

Төмөндө жайыттардын түшүмдүүлүгүн баалоо ыкмасы берилген. Белгилей кетүүчү жагдай, булл жакындатылган баалоо ыкмасы. Бул ыкманы колдонуу менен жайыттардын түшүмдүлүүгү тууралуу гана, жалпы түшүнүк алууга болот.

Жайыттарды деградацияга алып келүүчү негизги себептер бир эле аймакта жайыттын тоюттук өндүрүмдүүлүгүнөн ашыкча малды үзгүлтүксүз өткөрүү. Мындай жагдай жайыттарды туруктуу башкарууга муктаж экенин билдирет.

Жайыттын деградацияланышы – бул жайыттын сырткы чөйрөнүн таасирлерине туруктуулугунун начарлашы, биологиялык баалуулугунун төмөндөшүнөн улам экологиялык өндүрүмдүүлүгүнүн жоготуусу.

Жайыттарды туруктуу башкаруу – бул жайыттардын табигый мүмкүнчүлүгүнүн чегинде, такырлантпай узак мөөнөттүү пайдалануу системасын түшүндүрөт. Жайыт ресурстарын туруктуу пайдалануу жана башкаруу Кыргызстандагы мал чарбачылыгын өнүктүрүүнүн негизи болуп саналат.

Жайыт башкаруу системасы, бүтүндөй бирдиктүү ишмердүүлүктүн багыттарын, иш-чараларын жана жоопкерчиликти өзүнө камтыйт.

Жайыттын табигый мүмкүнчүлүгүн сактоо үчүн аны туура пайдалануу, абалын жакшыртуу боюнча иш-чараларды өз убагында пландоо жана жүргүзүү зарыл. Бул максаттарга жайыттарга мониторинг жана баалоо жүргүзүүнүн системасын туура уюштуруу зор жардам бермекчи.

Ошондой эле кышкы жайыттарга басымды азайтуу үчүн тоют болуучу майда чабынды чөптөрдү өстүрүүнү башкаруу, оруп-жыйноо жана сактоо сапатын жакшыртуу, кыш мезгилинде кошумча тоют катары саман-чөптөрдү аңыздарды колдонуу зарыл. Кышкы тоюттарды өндүрүүдө чөп өсүмдүктөрүн которуштуруп айдоо ыкмасын сактоо, топуракты арыктатпайт. Ал эми малдын өндүрүмдүүлүгү төмөндөп кетпеши үчүн малдын асылдуулугун жакшыртып, каралбай калган ветеринардык тейлөө системасын кайра калыбына келтирүү зарыл.

Бул иш-чараларга, парламент тарабынан 2009-жылы кабыл алынган Кыргыз Республикасынын “Жайыт жөнүндөгү” Мыйзамына ылайык Жайыт комитеттеринин көзөмөлү талап кылынат. Аталган мыйзам бир нече жылдар бою адистердин, жергиликтүү коомчулуктун жана эл аралык эксперттердин катышуусунда талкууланып, иштелип чыккан. Жайыттарды башкаруудагы жогоруда айтылган көйгөйлөрдү эске алганда, бул мыйзамдын зарыл экендиги талашсыз. Бирок Жайыт комитеттерине жүктөлгөн айрым милдеттер жана укуктар жаңы болгондуктан аларды аткаруу үчүн адистик тажрыйбалар талап кылынат.

Жайыттарды туруктуу башкаруу – бул жайыттардын мүмкүнчүлүгүн которуштуруу ыкмасы менен такырлантпай узак мөөнөттүү пайдалануу жана анын өндүрүмдүүлүгүн сактоо системасы. Бул система төмөнкү жоболорду жана эрежелерди өзүнө камтыйт:

· жайыттын түшүмдүүлүгү;

· жайыттардагы тоюттардын азыктуулугу (сиңимдүүлүгү);

· малдын жайыттагы тоют чөптөрүнө болгон талабынын көлөмү (нормасы);

· жайыттын сыйымдуулугу;

· малды жайыттарда багуунун сезондук мөөнөтү;

· бардык малды жайыт тоют менен камсыздоо.

Жайытка болгон басым

Экосистема үчүн мал жаюунун экологиялык зор таасири бар. Табигый шартта жапайы жаныбарлардын жайытка болгон басымы, жаратылыш тарабынан жөнгө салынып турат. Ошондуктан жапайы чөп жечү жандыктардын саны жайыттын сыйымдуулугу менен тең салмакта сакталып келет. Ал эми айыл чарбасынын экосистемасында малдын саны адамдардын аракетине көз каранды. Бул көп учурда жайытка болгон басымдын жогорулашына жана жайыттардын деградация болушуна алып келет.

Жайытка болгон басым анын түшүмдүүлүгүнө, чөп өсүмдүктөрүнүн ботаникалык курамына жана сапатына, ошондой эле анын келечектеги абалына да таасир этет. Айрым жайыттар өзүнүн чектелүү ресурстук мүмкүнчүлүгүнө жараша саналуу гана малды тоюттандыра алат.

Жайыттардын жогорку өндүрүмдүүлүгүнө, мал жаюунун ченемдүү басымы жана ар түркүн жайыттарды өз убагы менен которуштуруп пайдалануу аркылуу гана жетишүүгө болот. Жайытка болгон ашыкча басым жергиликтүү чөптөрдүн азайышына, малдын өндүрүмдүүлүгүнүн төмөндөшүнө жана жайыттагы өсүмдүктөрдүн курамынын жана түшүмдүүлүктүн начарлашына алып келет. Ошондуктан малдын жайытка болгон басымын туура сактоо, көзөмөлгө алынуучу жагдайлардын ичинен эң таасирлүүсү болуп эсептелет.

Мал жаюунун нормалык басымы – бул климаттык шарттарга байланышкан өзгөрмөлүү чоңдук: мисалы климаттык жагымдуу жылдардын артынан кургакчыл жылдар келет. Мындай климаттык өзгөрүүлөр жайытка өтө деле таасир этпейт. Бирок узакка созулган кургакчылык жайыттын өндүрүмдүүлүгүн чектеп коёт. Ага жараша малдын басымы ар башка жылдардагы жайыттагы чөптүн түшүмдүүлүгүнө жараша өзгөрүлүп турушу керек. Көп жылдар бою жайытты тынымсыз пайдалануу жайытта деградацияны күчөтөт. Мисалы талаа жайыттарында күдө кылкан жакшы өсө албайт, чанактуулар тукумундагы жана башка түрдөгү чөптөр азайып, бетегенин молдуулугу төмөндөйт. Малды бир аймакка кайталап жаюудан улам топурактын үстүнкү катмары тапталып, шыбактын үстөмдүк кылышына алып келет. Ошол себептүү жайытта шыбак жана башка отоо чөптөр басымдуулук кыла баштайт. Натыйжада чөптөр сейрек өсүп, топурактын тез кургап кетишине негизги себепкер болот. Мындай жайыттар жай мезгилинин экинчи жарымына жетпей эле тез күнгө күйүп куурап калат.

Эгер жайыттарга мал жетиштүү түрдө жайылбаса, анда табигый тоют бекер коромжу болот. Ал эми жайыттын жогорку түшүмдүүлүгүн сактоо жана чөптөрдүн ботаникалык курамын жакшыртуу үчүн аны бир жыл эс алдырып, кийинки жылы колдонуу натыйжалуу ыкмалардын бири катары белгилүү.

Кыргызстан үчүн мал чарбачылыгы айыл чарбасынын стратегиялык эң маанилүү багыты, ал эми жайыттар өлкөнүн улуттук байлыгы. Бүгүнкү күндө жергиликтүү коомчулуктун жайыттарды өз алдынча башкаруусу мыйзамдык жактан колдоого алынууда. Кыргыз Республикасынын “Жайыттар жөнүндөгү” Мыйзамында калкка мына ушундай мүмкүнчүлүк берилген. Бүгүнкү күндө жергиликтүү коомчулукка алардын укуктары жана милдеттери тууралуу маалымдоо учурдун эң маанилүү маселеси бойдон калууда. Бул максатка жетишүүнүн бир жолу катары – коомчулук өкүлдөрүн жайыттарды туруктуу башкаруунун алгачкы түшүнүктөрү менен тааныштыруу жана окутуу жүргүзүү каралууда.

Адабияттар:

1. Андакулов Ж. Пастбища – основа животноводства. -Бишкек, 2008.

2. Друст Л., Виттман М. Кормление сельскохозяйтвенных животных. -Винница, 2003

3. Дуйшекеев О.Н., Ногоев А.И., Кыдырмаев А.К. Уй чарбачылыгы. -Бишкек, 2008.

4. КР “Жайыттар жөнүндө” Мыйзамы, 26-январь, 2009-жыл.

5. КР Жер Кодекси, 2-июнь, 1999-жыл.

6. Кыргызстан: окружающая среда и природные ресурсы для устойчивого развития. - Бишкек, 2007.

За прошедшую пятилетку производство мяса (в убойном весе) и шерсти (в физическом весе), практически оставалось на уровне 2009 года: некоторый рост достигнут по производству молока – на 1,3% и, соответственно, яиц – на 3,0%.

Вместе с тем, в качестве ограничивающего фактора в производстве сельскохозяйственной продукции выступает отсутствие организованной формы сбыта продукции, в т. ч. с помощью государства, ограниченность площадей пастбищ, сезонный характер, приготовление кормов и многое другое.

Необходимо отметить, что показатели урожайности сельскохозяйственных культур и продуктивности животных характеризуют выход продукции с одного гектара или с одной головы животных, чем больше урожайность культур или продуктивность животных, тем выше эффективность сельскохозяйственного производства. Из этого следует, что методы повышения урожайности и продуктивности животных следует отнести к интенсификации производства.

Учитывая решающее значение интенсивных факторов, по сравнению с экстенсивными, то в целях повышении эффективности производства, следует, по нашему мнению, обратить внимание именно на интенсивные меры. Для этого необходимо проследить динамику изменения влияния интенсивных факторов на производство сельскохозяйственной продукции.

Заметим, что продуктивность животных зависит, прежде всего, от состояния кормовой базы, процесса кормления животных, а также характеристик пастбищ, в частности, от нагрузки одного гектара (1 га.) пастбищ численностью животных. Однако имея обширную территорию пастбищ, Нарынская область, крайне неэффективно использует этот потенциал в целях повышения продуктивности животных.

Основными недостатками использования пастбищ, как показало наше исследование, является бессистемный выпас животных на пастбищах. Кроме того, не производится оборот выпаса животных, поскольку пастбища распределены арендатором на длительный период. Также, в последние годы наблюдается такая тенденция, как передача большой части пастбищ в аренду охотникам (причем, за символические цены), которые не допускают фермеров к выпасу животных.

Эффективность животноводства определяется не только наличием кормовой базы или правильным кормлением и уходом за животными, но и той мерой, которой осуществляется защита здоровья животных. При этом на первый план выходит ветеринарное обслуживание животных, которое, к сожалению, за годы суверенитета Республики значительно ухудшилось, вызванное нехваткой специальных кадров, лекарственных препаратов, не проводимостью диагностики заболеваемости животных, а главное – пуском этого дела на самотек. Все это, в конечном итоге, негативно отражается на приплоде животных (таблица 3).

Анализ данных таблицы показывает ухудшение ситуации с воспроизводством скота в Нарынской области, особенно это касается коневодства и скотоводства. В 2013 году получено приплода жеребят на 2651 голов, или на 7,4 %, меньше 2010 года, соответственно, телят – на 1367 голов, или на 2,1% меньше.

Приплод и выход молодняка на 100 маток (голов). Таблица 3.

К тому же, выход жеребят на 100 маток сократился, за этот период, почти на 14 процентов, а телят – на 3,7 %.Вместе с тем, в последние 2 года наметилось улучшение положения с приплодом скота. Так, приплод жеребят увеличился по сравнению с 2012 годом на 22,6%, ягнят и козлят – на 7,2 и телят – на 3,4%.

Следует отметить что, в производстве продукции животноводства ведущее место занимают крестьянские и фермерские хозяйства. Так, удельный вес производства основных видов продукции, в общем объеме по области, составляет 99 процентов. Некоторое снижение продуктивности животных в 2013 годупо сравнению с 2009годом, на наш взгляд, объясняется ухудшением условий содержания, кормления и выпаса животных, деградацией пастбищ и др.

С одной стороны, рост поголовья животных сопровождается повышением производства мясопродуктов, шерсти, яиц, с другой – увеличением нагрузки пастбищ. Действительно, нагрузка пастбищ должна соответствовать оптимальному уровню, а их содержание – агротехническим нормам, так как любое отклонение от этих правил приводит к засорению пастбищ ядовитыми растениями, сорняками, что крайне нежелательно для животных, кроме того, чрезмерная нагрузка приводит к истощению пастбищ животными, что равносильно ухудшению условий содержания животных.

Необходимо отметить, что расчеты нагрузки одного животного на 1 га пастбищ в области никто не производит, что приводит к тому, что в одном месте пастбища из-за чрезмерной нагрузки теряют продуктивность, т.е. способность прокормить животных, а в других, как правило, в труднодоступных местах, отгон животных на пастбища сопровождается большими трудностями.

Оценка эффективности сельскохозяйственного производства обнаружила и такие стороны животноводства, как выгодность содержания тех,или иных животных в условиях, в частности, в Нарынской области. Высокогорные пастбища, площадь которых составляет 747,4 тыс. га, весьма эффективны для содержания яков. Кормовая емкость пастбищ позволяет содержать около 20,0 тысяч голов этих неприхотливых животных, дающих ценную и разнообразную продукцию: мясо, молоко, шкуры, шерсть, мясокостную муку, а также ценные, для медицинских целей, органы внутренней секреции. На 1 января 2013 года поголовье яков составило 8,8 тысяч голов или 35,1% всего поголовья по республике.

В результате неэффективного, бессистемного использования пастбищ, отсутствия должного ухода за угодьями и требуемых нормативных актов по использованию близ лежащих к селам, пастбищ, произошла деградации пастбищ в силу их засорения плохо поедаемой животными и ядовитой растительностью, что отразилось на снижении продуктивности естественных кормовых угодий.

Необходимо сказать и о возможностях, то есть, о потенциале пастбищ для животноводств. Нарынская область располагает огромным природным потенциалом для успешного развития животноводства – многочисленными пастбищами различных сроков использования. Сложившееся, в данный момент, положение в отрасли животноводства не позволяет в полной мере использовать естественные пастбища, особенно отдаленные и высокогорные пастбищные угодья.

В результате бессистемного использования, отсутствия должного ухода за угодьями произошло снижение продуктивности естественных кормовых угодий, засорение их плохо поедаемой и ядовитой растительностью, рост деградации пастбищ. В процессе использования пастбищ возникают следующие проблемы:

· разделение на различные категории пастбищ, находящихся на территории одного айыл окмоту, а выпас скота на других пастбищах;

· самовольное использование населением, фермерами одного айыл окмоту присельных пастбищ другого айыл окмоту, причем с неуплатой налогов или других выплат соответствующему айыл окмоту;

· отсутствие нормативных актов, регулирующих использование присельных пастбищ (например, аренда);

· использование отгонных пастбищ, находящихся на территории одного района другими районами (принятие решений на областном уровне, не учитывая интересы этих районов);

· отсутствие соответствующего органа, ответственного за рациональное использование пастбищами.

Литература:

1. Абдымаликов К. Экономика Кыргызстана //на переходном этапе// Бишкек, 2010.-740с.

2. Абдурасулов Ы. Сельское хозяйство Кыргызстана: современное состояние , проблемы и пути развития.- Бишкек, 2011 -20с.

3. Исраилов М.И. Проблемы аграрной реформы: управленческо-информационные аспекты. - Бишкек, 1997. -162 С.

4. Омуралиева Д.К. Проблемы развития рыночных аграрных формирований. - Бишкек, 2003. - 201с.

Важным резервом увеличения производства кормов на орошаемых землях долин Кыргызстана являются озимые промежуточные культуры. В Кыргызстане имеется реальная возможность значительного увеличения сбора кормов за счёт рационального использования биоклиматических ресурсов на орошаемых пашнях путём промежуточных культур. Этому способствуют обилие тепла, наличие поливной воды и продолжительность вегетационного периода в долинных районах во второй половине лета. Они занимают поля в промежутке между посевами основных культур и являются дополнительным источником кормов для животноводства. Благодаря озимым промежуточным культурам можно увеличить продуктивность орошаемой пашни по сбору зеленой и сухой массы, а также увеличение кормовых единиц и перевариваемого протеина на 30-50% и более [1]. При такой системе использования поливных земель продуктивность пашни можно увеличить в 1,5-2,0 раза. Выход кормов составит не менее 40-50 т/га зеленой массы или 8-10 тыс. кормовых единиц с 1 га [2].

Кормовая направленность промежуточных посевов тритикале обусловливается высоким биологическим потенциалом урожайности зеленой массы и его фитомасса по сравнению с другими хлебными злаками содержит больше белка и с лучшим аминокислотным составом.

Климатические условия центральной части Чуйской долины дают возможность получать второй полноценный урожай сельскохозяйственных культур после озимых промежуточных растений, в том числе тритикале, в течение одного и того же вегетационного периода .Причем озимый тритикале хорошо использует богатые агроклиматические ресурсы осенне-зимнего и ранневесеннего периодов, устойчив к перезимовке, быстро растет и ранней весной и дает высокий урожай зеленой массы. Тритикале более эффективно использует влагу атмосферных осадков и повышает коэффициент использования оросительных систем на орошаемых землях.Это дает возможность более интенсивно использовать орошаемые пашни и укреплять кормовую базу. Использование озимых промежуточных культур имеет положительное значение, когда весной животные испытывает острый недостаток в полноценном корме. Важное значение в кормопроизводстве имеет выведение и внедрение в сельскохозяйственное производство высоко урожайных, зимостойких, засухоустойчивых, устойчивых к болезням и вредителям сортов кормовых культур, и в этом отношении большую роль приобретает тритикале, возделываемое на зеленый корм и на зеленое удобрение - как озимая промежуточная культура.

Поэтому, тритикале скашиваемое на зеленый корм в фазе колошения охотно поедается и легко переваривается животными, что способствует повышению их продуктивности, особенно увеличению молока. Зеленая фитомасса тритикале убранное в фазе молочно-восковой спелости по перевариваемому протеину почти в два раза превосходит сено люцерны и эспарцета[3]. Вследствие такого высокого кормового качества зеленая фитомасса тритикале вызывает большой интерес в качестве кормовой культуры для получения зеленой массы весной.

Исследования киргизских ученых по сортам тритикале Немига и Волат показало, что зеленая масса тритикале содержит в фазе колошения 81,75 г/кг перевариваемого протеина, 0,61 кормовых единиц, 5,02.% золы, 39,15% ВЭВ, 30,27% клетчатки 15,01% каротина [4].

Использование тритикале для выращивания на зеленый корм очень перспективно, так как эта культура дополняет зеленый конвейер и могут служить не только источником зеленого корма, но и хорошим сырьем для приготовления сена и витаминной муки. Своеобразие биохимического состава зеленого тритикале, в т.ч. его послеуборочные растительные остатки в почве хорошо минерализуются микроорганизмами и тритикале убираемое на зеленый корм выполняет роль зеленых удобрений [5-6].

Нами изучались новые сорта тритикале «Алеша» и «Миссим». Эти сорта созданы в ОАО «МИС» (г.Кант, Кыргызстан) и при участии международных сельскохозяйственных центров СИММИТ-ИКАРДА. Урожайность зеленой массы изучаемых сортов тритикале сортов Алеша и Миссим составило 470 ц/га и 510 ц/га соответственно. Урожайность контрольного (стандартного) сорта Таза составило 470 ц/га. Новые сорта киргизской селекции были на уровне стандарта и выше на 40 ц/га при НСР ₀₅- 0,35 ц/га. Уборку озимых промежуточных посевов тритикале на зеленый корм в условиях Чуйской долины следует проводить с 25 апреля по 15 мая, т.е. продолжительность периода зеленого конвейера для дойных коров составляет 20 дней. По содержанию пяти незаменимых аминокислот (лизин, лейцин, фенилаланин, валин, аргинин) в зеленой массе тритикале превышает рожь на 42,9% .

Для повышения плодородия почв большое значение имеют корневые остатки промежуточных посевов тритикале. Причем тритикале сорта Миссим продуцирует не только больше надземной фитомассы, но и накапливает большое количество вегетирующей, корневой массы, что важно для развития основной сельскохозяйственной культуры.

Озимая промежуточная культура – тритикале, которое используется на зеленый корм оставляет в почве большое количество равномерно распределенных в верхних слоях почв свежих (зеленых) корневых и пожнивных остатков. Так, тритикале сорта Алеша в 0-25 см слое почвы оставляет 65,6 ц/га, а в 25-50 см слое почвы 23,5 ц/га корневой массы, сорт Миссим соответственно - 68,4 и 24,2 ц/га свежей фитомассы. Причем количество корневых остатков тритикале почти столько же, как у кукурузы убираемый на силос.

Наши исследования показали, что зеленые послеуборочные растительные остатки тритикале (корневые и пожнивные остатки фитомассы), убираемые на зеленый корм, выполняют роль сидератов[7].

Таким образом, при внедрении озимого промежуточного тритикале увеличивается дополнительное поступление растительных остатков, необходимого резерва пополнения органического вещества почв.Свежая и зеленая фитомасса тритикале богата белком, углеводами, которые хорошо разлагаются почвенными микроорганизмами и в результате в почве увеличиваются запасы доступных растениям питательных веществ, улучшаются ее физические свойства

Кроме того, промежуточные посевы тритикале являются хорошим агротехническим средством борьбы против сорняков. Большое зло в орошаемых полях представляет высокая засоренность пашни. Бороться с ней очень трудно, так как, кроме обычной засоренности, происходит дополнительное ежегодное занесения семян сорной растительности с навозом и оросительной водой. Наряду с агротехническими и химическими мерами борьбы против сорняков, озимые промежуточные посевы тритикале имеет большую эффективность при уничтожении сорной растительности.

Литература:

1. Балян Г.А., Абдыкаирова А.И., Масаидов Б.Ю. Резервы и приемы укрепления кормовой базы животноводства в Кыргызстане. – Бишкек. 2004. -282 с.

2. Баякеев Б.А. Приемы основной обработки почвы и урожай озимых промежуточных культур в условиях предгорной зоны Чуйской долины [Текст]. / Тезисы конференции молодых ученых Киргиз НИИЗ. - Фрунзе, 1987, -с. 8-10

3. Уразалиев Р.А., Айнабекова Б.А., Шортанбаев С.Р. Тритикале перспективная кормовая культура // Био. Селекции и генет. Растений. 2005.-Алматы

4. Раимкулов К.Р., Кравцова Н.С. Тритикале – ценная зернофуражная культура [Текст]/ К.Р. Раимкулов - Фрунзе. КНПОЗ.1985. -12 с.

5. Карабаев А.Н., Джунусова М.К. Использование надземной массы тритикале для кормовых целей и удобрения полей // Международный научный журнал-приложение Республики Казахстан. Серия естественных и технических наук. 2013, №1, с. 333-337

6. Джунусова М.К., Карабаев Н.А. Гибелхаузен Г. Тритикале - перспективная пищевая и кормовая культура / Первый международный биологический конгресс, КТУ «Манас» -Бишкек, 2012. –с.78-83

7. Карабаев А.Н. Качество фитомассы тритикале и их значение для решения проблемы продовольственной и фуражной проблемы страны / - Настоящи изследвания и развитие// Болгария, София, 2013. –с. 3-7

Аннотация: при использовании пастбищ субъективным фактором выступают климатические особенности исследуемой местности, от их изменений зависит их продуктивность.

Аннотация: жайыттарды пайдаланууда субъективдүү фактор болуп жердин климаттык өзгөчөлүктөрү эсептелет. Анын өзгөрүүсү менен колдонуу продукттуулугу да өзгөрөт.

Annotation: in the usage of land-pastures as subject factor could be the differences of climate changing. It influences for the productivity of usage.

Ачкыч сөздөр: жайыт ресурстары, климат өзгөчөлүктөрү, жайыттардын түшүмдүүлүгү.

Ключевые слова: ресурсы пастбищ, климатические особенности, продуктивность пастбищ.

Key words: land-pasture resources, climate differences, the productivity of land- pastures.

Пастбища в экономике Кыргызской Республики занимают особое место, еще с давних времен основным видом экономической деятельности для нашего народа являлись использование ресурсов природы в особенности пастбищ.

Природные ресурсы в Кыргызской Республике наиболее благоприятны для введения животноводства.Более 93% территории Кыргызстана заняты горными хребтами Тянь-Шаня и Памира–Алая, которые покрыты массивами естественных пастбищ, общая площадь которых составляет 9 миллионов 147 тысяч га. Они занимают более 85% от всей площади сельскохозяйственных угодий. На этих пастбищах растет более 3,5 тысяч видов растений, из них более 300 являются лекарственными. Все это могло бы быть источником дешевого корма для скота и основным ресурсом для развития животноводства [3]. В республике с 2009 по 2014 годы реализовывался проект "Сельскохозяйственные услуги и инвестиции", который также финансировался Всемирный банком, Международным фондом сельскохозяйственного развития и другими зарубежными донорами и были созданы 494 жайыт комитета, построено и отремонтировано 2 414 скотоперегонных дорог. А благодаря установленному несколько лет назад земельному налогу в казну государства поступило 17,4 млн сомов. В итоге территория пастбищ, подверженная деградации, сократилась на 10% и создана четкая система управления отгонными выпасами [4].

По хозяйственному состоянию: чистые пастбища занимают 14% от общей площади пастбищных угодий, каменистые 24%, закустаренные 12%, засоренные некормовыми травами 32%, сбитые 18%. Основными представителями поедаемой пастбищной растительности являются: типчак (бетеге), ежа сборная (ак-сокто), мятлик луговой (кара шилби), осока узкоплодная (олен), бородач кровеостанавливающий (кызыл-от), полыни (ак-шибак), клеверлуговой (кызыл-беде), ковыли (кудо, тырса, кылкан). Основными представителями непоедаемых растений являются: полынь эстрагон (шираалжин), зопник (шемюр), прангос (аю-чач), горец дубильный (таран), манжетка (тогуз-тобеел), бузульники (майдаат кулак). Из кустарников на пастбищах наиболее часто встречаются колючие карагана и шиповник [1].

Наши предки интуитивно восстанавливали потенциал определенных участков. Как предстоит эта задача в современном мире? Каковы методологии их рационального использования. Таким образом, объектом нашего исследования являются пастбища, а субъективными факторами выступают такие факторы как климат, почва и внешние факторы (человеческое воздействие).

Далее рассмотрим климатические особенности. Общая для Кыргызской Республики черта климата – континентальность, второй особенностью является причина малой облачности – большая продолжительность и интенсивность солнечного сияния, например продолжительность солнечного сияния в метеорологической станции Долон это составляет – 2655 час, на гидрометеорологической станции Нарын – 2537 часов, [2, с.11]. Особенности климата определяют растительные и почвенные покровы, что также обуславливает ведение сельского хозяйства, а также введение животноводства.

В низкогорье северного склона хребта Ала-Тоо годовая амплитуда температур достигает почти 26˚, в среднегорье 23˚ и в высокогорье 19-20˚. В связи с этим в зависимости от климатических условий (при прочих равных условиях) на низкогорных степных и лугостепных пастбищах колебания урожая по годам составляют ±40-50%, на среднегорных ±20-30%, в высокогорье – лишь 5-10%. Иными словами, в зависимости от урожайности на предгорных и низкогорных выпасах в тот или иной год на единице площади можно содержать скота на 40-50% больше или меньше [там же, с.11].

Климатические особенности являются важными субъективными факторами при ведении хозяйства на пастбищах, они влияют на количественные показатели такие как: урожай, сезонность. Далее рассмотрим климатообразующие элементы как ветер, относительная влажность воздуха и термический режим и атмосферные осадки [там же с. 13-14].

Фактор – ветер. Ветровой режим Кыргызстана определяется сибирским антициклоном и летней термической региональной депрессией. Горный рельеф вносит местные корректировки в ветровой режим. Средняя годовая скорость ветра колеблется от 1 до 4,5 м/сек, в предгорьях и горных долинах она достигает 1,5-3,0 м/сек, в замкнутых долинах и котловинах (Кетмен-Тобо, Суусамыр, Кызыл-Жар и др.) 0,7-1,0м/сек, взападной и восточной частях котловины озера Иссык-Куль - 4,7м/сек.

Термический режим Кыргызской Республики очень разнообразен: средние январские температуры колеблются от минус 2,2 (аэрологическая станция Жалал-Абад) – 2,4 (метеорологическая станция Тамга) до минус 21,5 (метеорологическая станция Суусамыр)-29,1˚ (метеорологическая станция Ак-Сай), а июля – от плюс 4,2 (метеорологическая станция Тянь-Шань). Наивысшие среднемесячные зимние температуры наблюдаются в предгорьях Ферганского хребта (+1,1-0,2˚) и хребта Ала-Тоо (+1,3-2,2˚), самые низкие – в глубоких котловинах (метеорологическая станция Суусамыр - -21,5) и на сыртах Внутреннего Тянь-Шаня (метеорологическая станция Тянь-Шань – 21,9˚), (Ак-Сай -29,1), (Арпа – 23,3), (Чатыр-Көл – 22,4˚). Абсолютный минимум температуры воздуха, наблюдавшийся когда-либо на территории Кыргызской Республики – 53,6 ˚; он зарегистирован в долине Ак-Сай, иногда называемой «полюсом холода Средней Азии».

Относительная влажность воздуха в Кыргызской Республике число дней с относительной влажностью 30% и ниже на высоте 1000 м. над уровнем моря за год составляет 100- 120, на высоте 1000-2000 м – 90-150, на высоте 2000- 3000 м – 100-130, на высоте свыше 3000 м 60- 100. В котловине озера Иссык-Куль и в долине Кумтөр число таких дней не превышает 30-50 дней. Число дней с относительной влажностью в 13 час. 80% и выше колеблется зимой от 2 до 15, а в теплый период года их всего 4-5.

Атмосферные осадки. Годовая сумма осадков варьирует в широких пределах от 119 до 2100 мм.

Во всех ниже перечисленных климатических особенностях должны быть свои подходы и методологии их освоения и рационального использования, учитывая свои природные различия. Для каждого из них требуется неодинаковое количество расходов на одну и ту же единицу площади земли. Повышение осведомленности о наличии ресурсов является одним из важных подходов, чтобы помочь людям осознать сложившуюся ситуацию и начать принимать меры по их рациональному использованию. Важной целью является информировании не только фермеров, что им самим надо предпринимать какие-то действия и решать свои проблемы, донести это до сознания всех граждан, что пастбища наши природные достояния также. Они также интересуют многих туристов своим необычным пейзажным видом. Управление пастбищами должна статькомплексным мероприятием, рассматривающая различные факторы и проблемы использования пастбищ и животноводства. Бережное отношение к пастбищным угодьям приведут к увеличению запасов пастбищных кормов, повышению продуктивности сельскохозяйственных животных и, в итоге, к улучшению жизненного уровня сельского населения, занимающегося животноводством а также тенденции роста макроэкономических показателей.

Литература:

1. Пенкина Л.М., специалист по управлению пастбищами, Кыргызский государственный проектный институт по землеустройству «КЫРГЫЗГИПРОЗЕМ» Бишкек –2004г.

2. Исаков К.И. Пастбища и сенокосы Киргизской ССР (классификация). Под ред. Быкова Б.А, «Кыргызстан», 1975

3. Фергана информационное агентство. http://www.fergananews.com /articles /8311 (дата обращения 20.10.2015).

4. Официальный сайт газеты Вечерний Бишкек. http://www.vb.kg/doc/305826_na_reabilitaciu_pastbish_kyrgyzstana_vydeleno_80_millionov.html (дата обращения 20.10.2015).

УДК 631.58:631.95(075)

Аннотация. В статье рассматривается особенности использования зеленых зонтов на пастбищах как нового элемента экологизации систем земледелия. К числу ландшафтно-экологических элементов, оптимизирующих структуру территории, относится решение проблем повышения эффективности использования пастбищ.

Одним из новых элементов адаптивных агроландшафтов, базирующихся на экологических принципах, является создание зеленых зонтов на пастбищах для повышения продуктивности сельскохозяйственных животных и для увеличения мозаичности агроландшафтов.

В статье отражены необходимые требования к проектированию зеленых зонтов, а также их конструкции; породы деревьев, из которых они состоят; описывается изменение состояния микроклимата в них и влияние на продуктивность сельскохозяйственных животных.

Ключевые слова: зеленый зонт на пастбище, агроландшафты, адаптивное землеустройство, продуктивность сельскохозяйственных животных.

В настоящее время многими научными учреждениями разработаны концепции и методические рекомендации по формированию ландшафтых систем земледелия. Однако значительно слабее обстоит дело с рабочими методиками проектирования этих систем земледелия, особенно по устройству агроландшафтов.

Ознакомление с отечественной и зарубежной сельскохозяйственными научными исследованиями и литературой, показывает, что система природопользования и аграрного производства претерпевает серьезные изменения. Нарастающий социальный конфликт между природными ресурсами и способами природопользования находит выражение в дискуссиях о будущем земледелия и рассматривается как оценка взаимоотношения человека с природой.

В последние годы в отечественной литературе приводятся разные названия нового направления науки о земледелии. Это объясняется разным видением проблемы, разными подходами к ее решению и т.д. Существующие взгляды на решение задачи экологизации активно дискутируются в виде концепции «адаптивного земледелия», «ландшафтного», «адаптивно-ландшафтного», «ландшафтно-экологического», «эколого-ландшафтного».

Важной составляющей предлагаемой биолого-ландшафтной системы земледелия является новое землеустройство на основе контурно-мелиоративной организации территории в свете концепции адаптивно-ландшафтной системы земледелия.

К числу ландшафтно-экологических элементов, оптимизирующих структуру территории, относится решение проблем повышения эффективности использования пастбищ.

Также стоит отметить, что затраты на создание и выращивание зонтов окупаются в первый год после пользования ими. Это достигается за счет повышения мясной продуктивности на 12-18 %, настрига шерсти на 9-12% и сохранности молодняка на 10-15%.

Зелёные зонты – лесные насаждения куртинного типа, создаваемые на пастбищах, вблизи водопойных пунктов, ферм, кошар и других мест дневного отдыха сельскохозяйственных животных для защиты от солнцепёка и летнего зноя; одна из групп защитных лесных насаждений. Зелёные зонты чаще создают в сухостепных, полупустынных и пустынных районах. Однако, могут использоваться повсеместно как один из элементов агроландшафтов для экологизации землепользования. Конструкция их различна; например, для овец и крупного рогатого скота насаждения в верхней части (кронах) непродуваемые, в нижней – продуваемые, для птицы – наоборот. Расстояние между деревьями в микрозонте 3 – 6 м.

Обычно для зеленых зонтов используют только деревья, но в зонты около птицеводческих ферм высаживают и группы кустарников. При этом древесные насаждения защищают не только от воздействия прямых солнечных лучей, но и как укрытие от дикой орнитофауны. Зонты для овец и крупного рогатого скота делают без кустарников, продуваемыми внизу и плотными в кронах. Несмотря на рекомендации использовать для зеленых зонтов быстрорастущие высокорослые и особенно густо кронные породы, ассортимент деревьев из-за тяжелых лесорастительных условий довольно ограничен. В сухой степи и полупустыне можно использовать вяз перистоветвистый, клен ясенелистный, грушу, акацию белую и желтую, айлант, жимолость татарскую, яблоню степную, абрикос. В местах, которые являются более водообеспеченными, используется тополь канадский и белый [1]. В зеленых зонтах для птицы в зависимости от конкретных почвенно-климатических условий используют абрикос, шелковицу, иргу, вишню, терн, смородину золотистую, акацию белую и желтую и другие кустарники, и деревья, дающие семена и плоды, а также листву для зеленой подкормки птицы. В каждом зеленом зонте целесообразно высаживать несколько различных древесных пород, группируя их в однопородные микрозонты.

Зелёные зонты выращивают из наиболее устойчивых для зоны деревьев и кустарников, обладающих фитонцидными свойствами. Широко используют плодовые деревья, например, абрикос, алычу, грушу, яблоню, шелковицу и др., а также вяз приземистый, робинию лжеакацию, жимолость, тополя, скумпию, которые служат дополнительным витаминным кормом. Для насаждений около птицеводческих ферм предусматривают посадку ягодных кустарников (смородина, ирга, вишня и др.)

Зелёные зонты создают посадкой (весной или осенью) 3 – 5-летних саженцев высотой не менее 3 м на участках с более плодородными и увлажнёнными почвами. Осенью проводят плантажную или глубокую зяблевую вспашку, для осенней посадки почву обрабатывают по системе раннего пара. Эксплуатацию начинают через 2 года после посадки. Для защиты животных от неблагоприятных погодных условий на отгонных пастбищах организуют затишки с насаждениями в виде плотных небольших участков различной формы и расположения площадью 2 – 3 га. Затишки, обслуживающие пастбища радиусом в 3 – 5 км, располагают в ложбинах, межбугровых и межбарханных понижениях, в западинах с гумусированными и лучше увлажняемыми почвами[4].

Куртинный характер насаждений и свободное размещение их по территории дают возможность подбирать участки с относительно благоприятными лесорастительными условиями для посадки зеленых зонтов [3]. Их конфигурация может быть также свободной. Важно, чтобы деревья в зеленом зонте, смыкаясь кронами, образовывали теневой полог. В идеальных условиях прямоугольного или квадратного размещения зонт состоит из нескольких такой же формы микрозонтов площадью 600—900 м² каждый, разделенных между собой ветровыми коридорами шириной 10—20 м. Площадь микрозонтов для птицы составляет 80—120 м², ширина ветровых коридоров от 6 до 12 м. Число микрозонтов в общем зеленом зонте может быть различным: 8, 12, 16 и более (до 40). Оно зависит в первую очередь от численности поголовья скота и его вида. В зеленом зонте, состоящем из 10—15 микрозонтов, может отдыхать отара овец от 600 — 1300 голов, или стадо крупного рогатого скота в 120—200 голов, или 4—5 тыс. штук птиц. Деревья размещают через 4—6 м друг от друга, то есть каждый зонт представляет довольно сомкнутую группу из 25—35 деревьев[1].

При использовании зеленых зонтов изменяется и прямая солнечная радиация. По данным исследований Ф. М. Касьянова, прямая солнечная радиация может уменьшаться от 10—20 раз у одних пород до 40—70 у других. Температура воздуха под кронами зонтов снижается на 1—6° С, скорость ветра уменьшается на 30—40%. Температура поверхности почвы в тени деревьев в полуденные часы бывает на 10—25° С ниже, чем на солнцепеке. Относительная влажность воздуха внутри зеленого зонта повышалась на 2—7%, а в отдельных случаях даже на 10—14% по сравнению с открытым пастбищем[3]. Подобные изменения состояния микроклимата позволяют создавать значительно благоприятные условия для сельскохозяйственных животных и особенно молодняка, заметно сокращая их потребность в воде. Зеленые зонты играют определенную зоогигиеническую роль, определенным подборе состава пород можно создавать зеленые зонты, которые будут обладать инсектицидными свойствами, избавляя скот от назойливых насекомых. Подобными свойствами обладают, например, клен ясенелистный, айлант, орех, некоторые кустарники.

Кроме того, стоит отметить, высокую значимость количественного и качественного учета подобных насаждений для различных современных баз данных экологического мониторинга.

Инвентаризация насаждений должна осуществляться на современном методическом уровне. Таким условиям удовлетворяют аэро- и космическое фотографирование с последующим дешифрированием фотоснимков. Это позволит решить фундаментальные научные проблемы по разработке лесомелиоративных способов управления эрозионно-гидрологическим режимом водосборных бассейнов и сформировать биологически устойчивые агроландшафты на основе использования биоразнообразия, селекционного семеноводства, новых форм и методов ведения в них лесного хозяйства [2, с. 63-64].

Подводя итог вышесказанному, отметим еще раз значимость использования зеленых зонтов на пастбище как нового элемента для экологизации систем земледелия, способствующие биоразнообразию и повышению мозаичности агроландшафтов.

Литература:

1. Каталог проектов агроландшафтов и земледелие (сохранение плодородия почв, территориальная организация систем земледелия, устойчивость к изменению климата) / Под редакцией профессора М.И. Лопырева. – Воронеж: Издательско-полиграфическая фирма «Полиарт», 2010 г.– 164с.

2. Концепция научного обеспечения развития агропромышленно комплекса Российской Федерации на период до 2010 г. – МСХ РФ, Россельхозакадемия, М. 2003.-33 с.

3. Крывда, Сергей Андреевич. Зеленые зонты на пастбищах Калмыкии [Текст] / С. А. Крывда, Ф. М. Касьянов, В. А. Дидык. - Элиста: Калмгосиздат, 1964. - 23 с..

4. Лахидов, А. И. Роль животного мира в саморегуляцииагроэкоси-стем / А. И. Лахидов // Проектирование и внедрение экологоландшафтных систем земледелия в сельскохозяйственных предприятиях Воронежской области. - Воронеж, 1999. - 186 с.

5. Лопырев М.И. Модернизация систем земледелия на эколого-ландшафтной основе / М.И. Лопырев, А.В. Линкина // Вестник Воронежского государственного аграрного университета. – 2012.- Вып. 3 (34).- С. 49-56.

В статье рассмотрены основные проблемы управления природопользованием в Кыргызстане; обосновывается необходимость развития системы управления природно-ресурсным потенциалом, одним из составляющих элементов которой является экономическая оценка природных ресурсов. Определяются цели оценки в зависимости от уровня и целей управления природно-ресурсным потенциалом.

Анализируются современные подходы к оценке природных ресурсов, в частности минерально-сырьевых, в зависимости от целей и уровня оценки. Делаются выводы о необходимости совершенствования о законодательства и методологии оценки природных ресурсов

Ключевые слова: природные ресурсы, оценка, управление природными ресурсами, природно-ресурсный потенциал, принципы оценки, методы оценки.

Key words: natural resources, assessment, natural resource management, natural resource potential, the principles of assessment, evaluation methods.

Современное природопользование развивается под влиянием двух тенденций:

1) либерализации отношений природопользования (внедрение рыночных форм распределения природных ресурсов и прав на них, перевод в плоскость имущественных отношений использования отдельных видов ресурсов, в первую очередь земли).

2) усиления государственного контроля в области воспроизводства природных ресурсов, освоения стратегических видов ресурсов, экологической безопасности населения, что, в частности, определено «Долгосрочной государственной программой изучения недр и воспроизводства минерально-сырьевой базы на основе баланса потребления и воспроизводства минерального сырья» [1], разработанной в соответствии с «Основами государственной политики в области использования минерального сырья и недропользования» [2].

Внедрение рыночных отношений в практику природопользования идет по пути отработки и совершенствования отдельных элементов механизма регулирования отношений, возникающих в процессе эксплуатации природных ресурсов, тогда как необходимо менять саму парадигму управления природно-ресурсным потенциалом.

Природопользование в Кыргызстане характеризуется превышением темпов роста потребления над темпами восстановления природных ресурсов; недостаточной эффективностью использования природных ресурсов; ростом числа правонарушений в области природопользования и высокой долей теневой экономики в использовании природных ресурсов; техническим несоответствием производственной инфраструктуры необходимому уровню безопасности жизнедеятельности человека и защищенности окружающей среды. Остро стоит проблема снижения качества водных объектов, снижения продуктивности и уничтожения сельскохозяйственных угодий - ресурсов, составляющих основу жизнеобеспечения населения и формирующих экологический потенциал территории.

Действующая концепция рационального природопользования (максимум эффекта при минимальных затратах) отводит государству ведущую роль в регулировании отношений природопользования, построенных на принципах:

- платности природопользования (плата за ресурсы);

- комплексного использования природных ресурсов;

- компенсации ущербов природной среде.

В реальных условиях эти принципы не соблюдаются:

- система ресурсных платежей и налогов носит чисто фискальный, а не стимулирующий характер;

- рациональное и комплексное использование природных ресурсов ограничено потребностями рынка и значительным объемом инвестиций в малоотходные технологии;

- компенсация ущербов природной среде носит декларативный характер из-за отсутствия методик, позволяющих оценить величину ущерба, особенно экологического, и перевести его в стоимостные характеристики.

Не срабатывают и «рыночные механизмы» рационального природопользования: экологическое страхование, предоставление льготных кредитов под экологические проекты и т.п. Основными методами регулирования природопользования остаются административные методы, а точнее, распорядительные, с привлечением административного ресурса. Другим проявлением действия административного ресурса является изменение стоимости базового ресурса – земли – в результате принятия (не принятия, а иногда и только намерений) решений о развитии той или иной территории, следствием которого является повышение цен на жилье, рост арендной платы, спекуляция земельными участками.

Эти проблемы можно воспринимать как следствие скоропалительной денационализации имущества и проведения земельной реформы 90-х годов прошлого столетия. Земля как конкретная территория, участок является одновременно и базовой составляющей любого вида природопользования, и объектом имущественных отношений; последнее обстоятельство позволяет вовлекать землю в активный оборот и спекуляцию. Введение частной собственности на землю и развитие этого института безотносительно с перспективами освоения других видов природных ресурсов осложнило решение задач воспроизводства минерально-сырьевых, водных, лесных ресурсов. В настоящее время нет эффективных государственных мер, противодействующих «самозахвату» (и формально законному захвату) территорий водоохранных и рекреационных зон, лесных угодий, излишнему дроблению территорий, нарушающему естественные ландшафты; отсутствуют действенные механизмы контроля нерачительного отношения к земельной собственности, нарушения прав других собственников и частных лиц, соблюдения прав граждан.

Остро возникает проблема резервирования территорий под рекреацию, разработку участков месторождений. Для минерально-сырьевого комплекса, особенно на освоенных территориях ощутима проблема выкупа актуализированных земельных участков у частных лиц для разработки месторождений строительных материалов.

Таким образом, в основе многих современных проблем природопользования в Кыргызстане лежат не до конца сформированные имущественные отношения, чему способствует и непроработанность и несогласованность ресурсного законодательства.

В этой связи усилия, направленные на совершенствование действующего механизма управления природопользованием, себя не оправдывают. Возможно, проблема кроется не в отдельных элементах механизма природопользования, а в отсутствии побудительных мотивов к разумному, рациональному природопользованию.

Современный мир живет в изменяющихся природных условиях, но по законам рыночной экономики, которые не отменит ни концепция устойчивого развития, ни какая-либо другая концепция. Специфика условий, определенная всем историческим опытом развития государства (отличного от европейского), состоит в том, что государство выступает одновременно и как регулятор, и как участник имущественных отношений, объектом которых становятся как отдельные природные ресурсы, так и природно-ресурсный потенциал в целом. В этом возможно, и заключается и основное противоречие и специфика управления природопользованием и связанной с ним системы управления.

Роль государства как участника процесса природопользования до конца не определена: она сводится либо к авторитаризму – принятие ключевого решения высокопоставленным должностным лицом, либо к радикальной либерализации, а по сути, к бесконтрольности природопользования.

В настоящее время основной рыночной деятельностью государства является распродажа собственного имущества, тогда как существуют реальные возможности с помощью рыночных рычагов регулировать «притоки-оттоки» природных ресурсов на рынок, тем самым побуждая субъектов природопользования к комплексному использованию природных ресурсов, переработке отходов производства и ресурсосбережению.

В то же время на сегодняшний день отсутствуют объективные методы, позволяющие оценить природные ресурсы и условия, учесть их потери; нет и единых подходов к их определению, следовательно, возникает сложность локализации природного ресурса как объекта оценки. Более того, ресурсное законодательство не дает четкого определения категории природных ресурсов, а понятия природно-ресурсного потенциала и природного капитала не определены вовсе, хотя в научной литературе им даются различные формулировки.

Таким образом, основные проблемы в области управления природопользованием можно объединить в две группы: идеологические и законотворческие и концептуальные и методологические (рис.1).

Исследование категории природно-ресурсного потенциала продиктовано необходимостью приведения методологии оценки, учета и управления природными ресурсами в соответствие с экономическими реалиями и потребностями общества.

Эффективное природопользование обеспечивается эффективным управлением природными ресурсами. В свою очередь, говорить об эффективном управлении можно только тогда, когда оно опирается на объективную информацию и данные об объектах управления. И здесь следует отметить, что слабая востребованность стоимостных показателей оценки природных ресурсов для целей управления, в частности, обусловлена историческим опытом формирования и функционирования российской информационной базы.

В связи с этим возрастает роль экономической оценки природных ресурсов как элемента системы государственного управления природно-ресурсным потенциалом.

Как элемент системы управления экономическая оценка природных ресурсов должна отражать основные цели и задачи государственного управления на различных уровнях, а методы оценки – соответствовать целям оценки.

Стратегия роста национального богатства предусматривает не только абсолютное его увеличение, но и совершенствование структуры, увеличение доли материальных (произведенных) и нематериальных (интеллектуальных) активов в национальном имуществе страны.

Стратегия социально-экономического развития макроуровня в части управления природно-ресурсным потенциалом направлена на воспроизводство природных ресурсов, обеспечение экологической безопасности и социальной стабильности.

Государственная стратегия регионального уровня должна отражать приоритеты общенационального развития, но при этом учитывать специфику и интересы региона. Здесь целями экономической оценки природных ресурсов могут выступать:

- выбор варианта использования природных ресурсов (альтернативных);

- обоснование сохранения природных ресурсов, обеспечивающих жизнедеятельность населения региона;

- обоснование допустимых потерь природных ресурсов.

Принципы экономической оценки природных ресурсов должны соответствовать принципам управления природно-ресурсным потенциалом. В качестве методологических принципов экономической оценки природных ресурсов можно выделить: принцип комплексности (учет всех природных ресурсов при оценке); принцип количественного и качественного воспроизводствавозобновимых природных ресурсов, составляющих основу жизнеобеспечения населения; принцип экономического воспроизводстваневозобновимых природных ресурсов; принцип оптимизации экономической оценки; принцип сопоставимости и согласованности показателей оценки. Эти принципы соответствуют принципам управления природно-ресурсным потенциалом: альтернативности, сбалансированности, субсидиарности.

Альтернативность в управлении ПРП означает выбор из возможных альтернативных вариантов использования природного объекта наиболее эффективного.

Принцип сбалансированности позволяет учитывать комплекс природных ресурсов, а также возможности воспроизводства (в натуральной или экономической форме).

Субсидиарность в управлении природно-ресурсным потенциалом предусматривает ответственность всех уровней управления за состоянием природно-ресурсного потенциала и более высокого уровня управления за решение вопросов, которые не способны решать нижние уровни (например, качество и физическое воспроизводство возобновимых ресурсов).

В странах, располагающих значительными запасами рыночных природных ресурсов (Канада, Австралия, США, Индонезия и др.), наиболее широко применяются методы стоимостной оценки природных ресурсов. В то же время в ряде стран (Франция, Норвегия, Испания и др.) ведется детальный учет природных ресурсов и состояния окружающей среды в натуральных показателях, составляются различные типы экологических и ресурсных счетов и балансов, на основании которых устанавливаются оптимальные параметры и ограничения устойчивого развития.

Эволюция теории оценки природных ресурсов, оценки недвижимости определили следующие основные подходы: доходный, сравнительный и затратный, каждый из которых включает различные группы методов.

Природные ресурсы учитываются в национальном богатстве как непроизведенные активы, поэтому для их оценки могут применяться затратные методы, а использование данных о сравнительных продажах не всегда возможно из-за отсутствия рынка природных ресурсов (кроме земли).

Стоимостная оценка природных ресурсов в статистике национального богатства ориентирована на освоение методологии системы национальных счетов, в основе которой лежит ряд согласованных на международном уровне понятий, определений, классификаций и правил учета. В классификации экономических активов к природным ресурсам относятся экономические активы естественного происхождения, не являющиеся результатом человеческой деятельности, на которые могут быть установлены права собственности и которые способны приносить экономические выгоды своим владельцам [3].

Поэтому целесообразно использовать данные о стоимости капитализированных чистых доходов (ренты), ожидаемых в будущем от эксплуатации запасов ресурсов. Модель оценки запаса ресурса имеет вид:

где С_R– стоимость запаса ресурса; Ц_t – цена единицы ресурса в t-м году; З_t– затраты на добычу, переработку, реализацию ресурса, или продукта его переработки в t-м году без учета затрат на ресурсные налоги и платежи; Q_t – объем добываемого (эксплуатируемого) запаса ресурса в t-м году; П_t – нормативная (или средняя) по добывающей (эксплуатирующей) отрасли прибыль от добычи (использования) единицы запаса природного ресурса t-м году; Е – норма дисконта, численно равная 0,03; Т– срок отработки, эксплуатации ресурса.

На региональном уровне появляется возможность оценивать природные ресурсы как объекты недвижимости, локализованные в границах земельного отвода (участки недр, лесных, сельскохозяйственных угодий) или в границах водного объекта. При этом учитываются потери, истощение альтернативного ресурса.

Оценка локализованного природного ресурса может производиться по следующей модели (при этом рентный принцип сохраняется):

где Со_R – стоимость природного объекта; Ц_ti – цена единицы i-го ресурса, или продукции его переработки в t-м году;З_t– затраты на добычу, переработку, реализацию ресурса, или продукта его переработки в t-м году без учета затрат на ресурсные налоги и платежи; У_пр_t– ущерб от потерь, или истощения альтернативных ресурсов в t- м году.

Эффективное государственное управление природно-ресурсным сектором с реализацией соответствующих государственных функций, а также укрепление экономической позиции Кыргызстана в мировой экономике невозможно без оценки отдельных видов природных ресурсов и природно-ресурсного потенциала в целом как составной части национального богатства страны.

Результаты экономической оценки природных ресурсов должны служить основанием для установления платы за пользование природными ресурсами, обоснования величины инвестиций, установления компенсационных выплат, штрафов и платежей за деградацию природной среды, причинение убытков имуществу и собственности; контроля потерь природных ресурсов.

Реализация эффективного управления природными ресурсами требует совершенствования информационной базы и налаживания соответствующих информационных потоков, дальнейшего развития системы государственного статистического учета, формирования и развития концепций управления природными ресурсами, совершенствования ресурсного законодательства и методологии оценки природных ресурсов.

Литература:

1. Абдыразакова Д., Абдылдаев Э. Становление кочевой цивилизации: эколого-политический анализ (природно-климатические факторы) // Окружающая среда и здоровье: Сб. науч. тр. науч.-практ. конф. 3 июня 2000 г. Бишкек, 2000. - С. 78-83

2. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология. М.: ЮНИТИ, 2001. - 454 с.

3. Акчалов Ш. Селевые процессы: поиск и моделирование путей предотвращения их отрицательных факторов // Окружающая среда и здоровье: Сб. науч. тр. науч.-практ. конф. 3 июня 2000 г. Бишкек,2000. С. 25-28

4. Асанов М.А. Острые экологические проблемы крупныхгидроссоружений в центрально-азиатском регионе // Сохранение и защита горных лесотг. Материалы международного симпозиума 5-10 октября 2000 г. Ош, 2000. -С. 129-134.

5. Атаканов У.А., Шакирбеков Д.Ш. Основы экологии. Б., 1998. - 257с.

6. Атышов К. Водные ресурсы Кыргызстана и особенности их использования // Окружающая среда и здоровье: Сб. науч. тр. науч.-практ. конф. 3 июня 2010 г. Бишкек, 2010. - С. 47-51

7. Закон Кыргызской Республики «Об охране окружающей среде» (от 16 июня 1999 года) // Нормативные акты Кыргызской Республики. 2010. -№14-С. 14-30.

8. Закон Кыргызской Республики «Об экологической экспертизе» (от 16 июня 1999 года) // Нормативные акты Кыргызской Республики. 2010. -№14. -С.31-38.

9. Закон Кыргызской Республики «О биосферных территориях в Кыргызской Республике» (от 9 июня 2000 года) // Нормативные акты Кыргызской Республики. 1999. - №14. - С. 3-5.

10. Экономика природопользования: Под ред. Хачатурова Т.С. М.: Изд. МГУ. 1991.-271 с.121 .

Бул токойлордун абалына, республикалык деңгээлде алардын сандык жана сапаттык мүнөзүнө объективдүү баа берүүгө түрткү болду, жана документтерди орто жана узак мөөнөттө пландоодо колдонулушу мүмкүн, ошондой эле токойлорду башкарууда негизделген чечимдерди кабыл алууга көмөк болот.

Жаратылыш ресурстарын натыйжалуу башкарууга жана аймакты өнүктүрүүгө жергиликтүү коомдорду тартуу жана түшүнүгүн жогорулатуу.

Айылды же аймакты өнүктүрүү көйгөйлөрүн чечүүгө жергиликтүү коомдордун ар түрдүү топторун натыйжалуу катыштырууну камсыз кылуу маанилүү. Жергиликтүү коомдордун муниципалдык ресурстарды бөлүштүрүү жана пайдалануу маселелерине, жаратылыш ресурстарын жана аймакты өнүктүрүүгө натыйжалуу катышуусу маанилүү;

Ар бир айыл аймагынын маанилүү ресурстук базасын – жергиликтүү жаратылыш ресурстары, жер, кыймылсыз мүлк объектилери түрүндө муниципалдык менчик түзөт. Бардык органдары жана алардын кызмат адамдары болгон ресурстук мүмкүнчүлүктү рационалдуу пайдалануунун жана өз аймагын өнүктүрүүгө инвестицияларды тартуунун зарылдыгын билүүсү маанилүү.

Өз жеринде бюджеттик саясат көмөкпул алуучу аймактарды азайтууга жана өнүктүрүүгө багыт алышы керек. Жалпы мамлекеттик ресурстарды кайра бөлүштүрүүгө гана күчтү жумшабай, болгон ички резервдерди өстүрүү жана натыйжалуу пайдалануу керек, ал жергиликтүү өнүгүүгө, бюджеттик каражаттарга жоопкерчиликтүү мамиле жасоого, негизделбеген чыгымдарды кыскартууга багытталат.

Органдар, башкаруунун башкы субъектиси катары жергиликтүү экономикага инвестицияны тартууга, жергиликтүү экономикалык өнүгүүнүн жаңы куралдарын пайдаланууга көңүл бурушу керек. Жергиликтүү өнүгүүнүн колдонулган программалары аракет кылуунун максаттуу индикаторуна ээ болушу зарыл, жумушсуздук деңгээлин жана жакырчылыкты азайтууга, акыркы натыйжага багыт алып, орто класстын өсүүсү үчүн жагымдуу шарт түзүүсү кажет. Алар аймактык жана тармактык өнүгүү программалары, болгон ресурстарды рационалдуу жана натыйжалуу пайдалануу менен дагы тыгыз байланышта болуусу керек.

Кыргыз Республикасындагы бардык айыл чарба жерлеринин 83% жайыт жерлери түзөт, алардын аймагында көптөгөн башка жаратылыш ресурстары, тактап айтканда, токойлор, дары чөптөр, бал чогултуу үчүн талаалар, жапайы жаныбарлар, минералдык ресурстар жана башка ушул сыяктуулар кездешет. Бул ресурстар жергиликтүү жамааттардын турмуш тиричилигинин негизги булактарына кошумча маанилүү толуктоо болуп эсептелет. Бирок, бүгүнкү күндө турмуштук мыйзамдын ченемдерин эске албаган жөнгө салуучу системанын шайкеш келбегендиги түрдүү пайдалануучу топтордун ортосунда көптөгөн чыр-чатактардын булагы болуп калды. Натыйжада жайыт ресурстарына карата түрдүү пайдалануучулардын ортосунда жөнгө салынбаган жагдай түзүлүүдө, бул болсо ресурстарды жырткычтык менен пайдаланууга, акыры аягында келип, алардын деградациясына алып келмекчи.

Макаланын негизги максаты – түрдүү жайыт ресурстарын ар түрдүү пайдалануучулардын жетүү жана пайдалануу боюнча де-юре жана де-факто жагдайын баалоо.

Тактап айтканда, изилдөөнүн натыйжасында түрдүү ресурстардын атаандашып жана параллелдүү пайдаланууну аныктап, айыл жерлеринде экономикалык туруктуу өнүгүүнү стимулдаштырып, жакырчылыкты кыскартууга багытталган мыйзамдык жана институционалдык өзгөртүүлөрдү киргизүү боюнча сунуштамаларды иштеп чыгуу.

Изилдөөнүн негизги ыкмасы түрдүү сапаттык ыкмалардын синтезине негизделген. Тактап айтканда, ал жаратылыш ресурстарынын тегерегиндеги турмуштук мыйзамдын мүнөздүү айырмачылыктарын изилдөөнүн негизги аспабы катары жергиликтүү иликтөөчүлөрдү камтыган.

Мындан тышкары керектөөлөрдү биргелешип баалоо, топтордо кеңири талкуулоо өткөрүү жана ар түрдүү жагдайларды талдоодон өткөрүү сыяктуу методдор пайдаланылган.

Жергиликтүү иликтөөчүлөрдү жайыт ресурстарын изилдөөлөргө тартуу. Тандалып алынган жергиликтүү иликтөөчүлөр айыл өкмөттөрүндөгү жаратылыш ресурстары, ошол ресурстардын абалы, жаратылыш ресурстарына калктын жетүү мүмкүнчүлүгү тууралуу маалыматтарды чогултууга катышышкан.

Жергиликтүү консультанттардын жана изилденүүчү жамааттагы иликтөөчүлөрдүн жардамы аркасында жаратылыш ресурстарынын биргелешкен картасын түзүү.

Жаратылыш ресурстарын жамааттык башкаруунун жумушчу тобун түзүү. Бирок, акыркы жылдарда өлкөдө жаратылыш ресурстарынын иши менен байланышкан эмгекти коргоону башкаруу тутумуна, коопсуздук техникасына, курчап турган чөйрөнү коргоого, экологиялык проблемаларга карата, салыктык жана ар кыл төлөөлөр боюнча коомдук пикир келишпестиктер күч алууда.

Иликтөө түрдүү деңгээлде түрдүү кызыкдар тараптарды камтыды. Тактап айтканда, изилдөө процессине курчап турган чөйрөнү коргоо жана токой чарбачылыгы боюнча мамлекеттик агенттиктин, айыл, суу чарба жана кайра иштетүү өнөр жай министрлигине караштуу жайыт департаменти, жеке сектордун (профессионалдык ассоциациялар, фармацевтик компаниялар), айыл өкмөттөрүнүн, өкмөттүк эмес уюмдардын жана жергиликтүү жамааттардын өкүлдөрү иштеп жатышат.

Адабияттар:

1. Пыткан А.Н. Атаандаштык чөйрөсүндө токой өнөр жай комплексинин өнүгүүсү. Екатеринбург: Институт экономики УрОРАН, 2006

2. Рунова Е.М., Гребенюк А.Л. Токойду колдонуунун туруктуу критерийинин негизинде токойлорду кайра иштетүү.

3. Бараканов Н., Килязова Н. Многолетние кормовые травы: Практические советы. – Бишкек: 2006.

4. Пенкина Л.М. Естественнные пастбища и этнокультурные традиции.

5. Куканов А.К. Экономическая оценка пашни и пастбищ. – Бишкек: Илим, 2012.

Аннотация. Выявлены недостатки в элементах систем животноводства и растениеводства. Рассмотрены возможные схемы организации животноводства, способствующие повышению плодородия естественных угодий.

Современная ситуация требует рассмотрения вопросов расширенного воспроизводства почвенного покрова земель сельскохозяйственного назначения. Получение рекордно высоких урожаев во многом сопряжено с выносом большого количества питательных веществ из почвы и потерей гумуса, накопление которого происходило веками. Известно, что в результате эрозии и выноса питательных веществ растениями потери гумуса составляют 0,4 т/га. По ЦЧР около 60% пашни подвержены ветровой и водной эрозии.

В Воронежской области, обладающей огромными площадями черноземов, средние цифры по гумусу составляют 5,6% при оптимальных значениях 7%. Исследования ученых Воронежского аграрного университета показали, что плодородие почвы снижается наиболее резко в бессменных посевах и парных комбинациях различных культур [1. c. 232].

Что касается пашни, то указанные проблемы каким-то образом регулируются и решаются за счет соблюдения севооборотов, внесения органических и минеральных удобрений. Что касается естественных угодий (сенокосов и пастбищ), то в последние годы им не уделяется должного внимания, что ведет к снижению их плодородия. В какой-то мере это связано с отсутствием животноводства на многих сельскохозяйственных предприятиях России.

Следует отметить, что в последние годы стало больше внимания уделяться отрасли животноводства, импульс развития которой был задан Национальным проектом «Приоритетное развитие животноводства». Но строятся в основном крупные комплексы с поголовьем коров 1000 и более голов. В тоже время молочно-товарные фермы, рассчитанные на поголовье коров 200-400 голов, построенные в прошлом веке, приходят в негодность и ликвидируются.

Для обеспечения положительной динамики эффективности сельскохозяйственного производства необходимо постоянное соблюдение пропорциональности в развитии растениеводства и животноводства, связующим элементом которых является кормовая база, базирующаяся в основном на собственных источниках сельхозпредприятий (пашня, сенокосы и пастбища).

Однако в настоящее время имеет место ситуация, когда имеющиеся сенокосы и пастбища используются нерационально или вообще не используются. Это связано, как уже отмечалось, и с отсутствием поголовья скота, и с отказом от поголовья при организации животноводства на крупных комплексах. На комплексах с поголовьем 1000 и более голов применяется, как правило, монокормление, не организуется пастьба скота на естественных угодьях, что приводит к снижению их продуктивности, а в дальнейшем и невозможности использования по назначению. По некоторым регионам выпас скота осуществляется только на 20% площадей.

На наш взгляд, в целях развития сельских территорий, снижения безработицы в сельской местности, оптимизации севооборотов, более полного использования естественных угодий, обеспечения растениеводства навозом и, следовательно, обогащения почвы органикой, целесообразно, наряду с крупными комплексами, строить фермы на 100-400 голов, исходя из конкретной ситуации. Видится, что в каждом населенном пункте (при условии наличия работников) нужно иметь поголовье дойного стада или молодняка на откорме.

Наличие ферм с поголовьем 100-400 голов потребует создания прифермских пастбищ в непосредственной близости от животноводческих ферм или, наоборот, место под строительство новых ферм необходимо выбирать с учетом размещения пастбищ. Практика показывает, что полное использование травостоя, повышение продуктивности и долголетия пастбищ достигается при размере стада на пастбище 200 голов. При этом отпадает необходимость в удобрениях, так как почва хорошо унавоживается от поголовья, а клевер ползучий, например, удовлетворяет потребности в азоте за счет биологической фиксации его из воздуха.

Требуют коренного улучшения действующие сенокосы и пастбища, которые в течение длительного периода не использовались и теряли продуктивные качества. Для посева предлагается использовать травосмеси пастбищных трав – клевер ползучий белый, райграс многолетний, люцерну желтую, овсяницу луговую и др. Особенно эффективно совместное произрастание райграса пастбищного и клевера ползучего. Можно конкретизировать набор трав для различных зон: в лесостепной зоне использовать травосмесь из клевера белого и райграса пастбищного, мятлика лугового; в степной – смесь люцерны желтой, овсяницы луговой и костреца безостого.

Оперативного решения требуют вопросы создания отечественных семеноводческих хозяйств по производству семян многолетних трав. В настоящее время более половины семян, необходимых для посева многолетних трав, завозится из-за рубежа, что удорожает затраты на корма и, в конечном итоге, себестоимость продукции скотоводства.

Организация и использование культурных пастбищ позволяет снизить затраты на корма. В условиях орошаемых пастбищ с 1 га можно получать 7-8 тыс. кормовых единиц. Достоверно доказана экономическая эффективность молочного скотоводства при его ведении в лугопастбищном хозяйстве. Пастбищная трава по ценности равна комбикорму, при данном содержании скота сохраняется его здоровье; при стойловом содержании 10-16% скота идет на выбраковку по болезням конечностей. Пастбища для коров – это не только источник кормов, но и оздоровительно-лечебный профилакторий. Себестоимость лугопастбищных кормов в 1,6 раза ниже силосных. В европейских странах доля лугопастбищных кормов составляет 40-45% и в нашей стране имеется большая перспектива для использования лугопастбищного хозяйства [2].

Но при этом необходима целевая программа развития лугового кормопроизводства. Требуют коренного улучшения действующие сенокосы и пастбища, которые в течение длительного периода (10-15 лет) не использовались и теряли продуктивные качества.

Необходимо использовать опыт других стран, так, например, в Прибалтике в травосмеси обязательно вводят мятлик луговой, что препятствует появлению такого сорняка пастбищ как щучка. Целесообразно, чтобы в основе пастбищ были низовые злаки, такие как мятлик, овсяница. Многие отечественные предприятия такую траву в настоящее время не используют, используя импортные травосмеси [3, с. 263].

Учитывая, что в стране будут продолжаться процессы концентрации производства и строительства крупных комплексов [4], а также наши предложения по строительству ферм на 200-400 голов, предлагаются следующие формы организации животноводства и использования естественных угодий.

1. На предприятии имеются молочно-товарные фермы с поголовьем дойного стада от 100 до 400 голов, естественные угодья. Предприятие применяет стойлово-пастбищную систему содержания животных, в летний период эффективно используются сенокосы и пастбища, постоянно проводится их окультуривание и повышение урожайности.

2. В крупных специализированных хозяйствах, где функционируют комплексы с поголовьем 1000 и более голов целесообразно иметь прифермские участки (как естественных угодий, так и пашни), обеспечивающие возможность выгона скота для прогулки и получения зеленой массы в качестве витаминной добавки.

3. В крупных агрохолдингах, расположенных в лесо-степной зоне, наряду с комплексами по производству молока, целесообразно создавать подразделения по откорму мясного скота. Целесообразность этого видится в возможности более полного использования сенокосов и пастбищ. Молодняк мясного скота с апреля по ноябрь находится на пастбищах с коровами, получая, согласно рациона, комбикорма и другие корма. В зимний период беспривязное содержание поголовья со структурой кормов, свойственной данному периоду года.

4. На предприятиях лесо-степной зоны развивать овцеводство. Отрасль нетребовательна к кормам, появляется возможность более полного использования пастбищ и улучшения их плодородия.

Основной критерий оценки предложенных схем – уровень обеспеченности потребностей животноводства кормами, повышение эффективности производства, в том числе и за счет использования более дешевых кормов с естественных угодий.

Литература:

1. Меделяева З.П. Организационно-экономические аспекты повышения продуктивности и эффективности использования сельскохозяйственных земель / З.П. Меделяева // Проблемы рационального использования земельных ресурсов в сельском хозяйстве. Материалы Международной научно-практ. конф. 26 апреля 2013 г. – М.: «НИПКЦ Восход-А», 2013.– 440 с.

2. Шакиров Ф.К. Организация сельскохозяйственного производства: Учебник.– М.: Колос, 2003. – 224 с.

3. Меделяева З.П. Особенности организации кормопроизводства на различных сельскохозяйственных предприятиях // З.П. Меделяева, А.В. Хрыпченко // Вестник Воронежского госагроуниверситета. – Воронеж, 2014. – №1-2(40-41). – С. 261-265.

4. О развитии молочного животноводства в России [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://prodmagazin.ru/2013/10/09/o-razvitii-molochnogo-zhivotnovodstva-v-rossii/

УДК:333-8

Айыл чарбасынын экономикасында экономикалык көрсөткүчтөр колдонулат. Экономикалык көрсөткүч экономиканын, анын объекттеринин, анда өткөндө, учурда жана келечекте жүрүүчү жараяндардын абалын көрсөтөт жана мүнөздөйт. Экономикалык көрсөткүчтөр экономика илиминде жана экономикалык жараяндарды башкарууда колдонулуучу экономиканы сыпаттоонун эң кеңири таралган жана майнаптуу шаймандарынын бирин беришет.

Экономиканы жалпы, анын тармагын, регионду, экономикалык ишмердүүлүк чөйрөсүн, бир тектүү экономикалык жараяндардын тобун мүнөздөөчү өз ара байланышкан, тутумдашкан көрсөткүчтөрдүн жыйындысын экономикалык көрсөткүчтөрдүн тутуму деп аташат.

Өсүүнүн көрсөткүчтөрү (өсүүнүн ылдамдыктары) берилген мезгилде өндүрүлгөн же керектелген экономикалык өнүмдүн санынын мурунку мезгилде өндүрүлгөн же керектелген санга карата катышын беришет. Көбүнчө жылдык, кварталдык, айлык мезгил, же жөн гана катталган аяккы жана баштапкы даталар каралат. Эгер иликтенип жаткан мезгил үзүмү ичинде өнүмдүн көлөмү өзгөрбөсө, анда өсүү көрсөткүчү (өсүү темпи) бирге же 100%га барабар; эгер көлөм көбөйсө, б.а. өсүү көрсөткүчү 100%дан ашат, ал эми эгер азайса – анда ал 100%дан төмөн.

Өсүү көрсөткүчтөрү экономиканын абалынын өзгөрүүсүн мүнөздөшөт да, ошондуктан аларды экономиканын абалынын же өзгөрүүсүнүн көрсөткүчтөрү деп атоо да укук ченемдүү. Көбүнчө статистикада колдонулуучу мындай салыштырма көрсөткүчтөр тобун индекстик көрсөткүчтөр, же жөн гана индекстер түзүшөт. Индекс өзү менен берилген, бизди кызыктырган учурдагы көрсөткүчтүн базис катары алынган тиешелүү мезгилде катталган анын базистик маанисине катышын берет. Индекстер көрсөткүчтүн аттангандагыга, б.а. базистикке салыштырмалуу маанисин мүнөздөшөт да, муну менен көрсөткүчтүн чоңдугу мезгилдин белгилүү бир үзүмүндө (базистиктен азыркыга чейин) кандай өзгөргөнүн көрсөтүшөт, баалардын, кирешелердин, жашоо деңгээлинин индекстери кеңири таралган.

Көбөйүү көрсөткүчтөрү, же көбөйтүндүлүк көрсөткүчтөр, берилген мезгилде өндүрүлгөн, сатылган, керектелген өнүмдүн санынын мурунку, базистик мезгилде өндүрүлгөн, сатылган, керектелген өнүмдүн санына жармашуу (көбөйүү же азаюу) катышын беришет. Эгер иликтенип жаткан мезгил үзүмүндө, айталы, акыркы жыл ичинде, өнүмдүн көлөмү өзгөрбөсө, анда бул жыл үчүн көбөйүү көрсөткүчү нолго барабар; эгер көлөм көбөйсө – анда көбөйүү көрсөткүчү оң, эгер азайса – анда көбөйүү көрсөткүчү терс. Көбөйтүндүлүк көрсөткүчтөр өсүү көрсөткүчтөрүнө окшоп үлүштөрдө же пайыздык берилиште өлчөнүшөт. Физикалык аналогиялардан чыгып көбөйүү көрсөткүчтөрү «экономикалык тездөө» көрсөткүчтөрү деп атала алышат.

Көбөйүү көрсөткүчтөрүн көбүнчө мезгилдин белгилүү бир үзүмүнө гана эмес, өнүмдүн көлөмүнүн көбөйүүсүн шарттаган фактордун, себептин көбөйүүсүнө да тийиштүү кылышат. Экономикада түрдүн өлчөмдүүлүгүнө ээ болгон салыштырмалуу көрсөткүчтөр жетишерлик көп кездешет. Мында алымдагы жана бөлүмдөгү күчтү кыскартууга болбойт, анткени булар түрдүү сомдор, айталы, сатуулардан акчалай түшкөн сом – алымда, жана өндүрүшкө акчалай салымдардан сом – бөлүмдө.

Аларда көлөмдүү көбөйүү фактордун ушул көбөйүүнү шарттаган акыркы, четки бирдигине тийиштүү кылынган шарттуу көбөйтүндүлүк көрсөткүчтөрдү, чектик көрсөткүчтөр деп аташат. Өзүнүн математикалык мааниси боюнча чектик көрсөткүчтөр өнүмдүн чоңдугунан ошол чоңдуктун өзгөрүүсүн шарттаган фактор боюнча туундуну беришет. Экономикалык маанисинде чектик көрсөткүч бир бирдикке сарпталуучу каражаттарды, күч-аракеттерди, ресурстарды көбөйтүүнүн эсебинен канча кошумча бирдиктерди алууга болорун, же, элестүү айтканда, акыркы сарпталган сом кошумча эмне апкелерин мүнөздөйт.

Экономикалык көлөмдүк көрсөткүчтөр алар берилген өлчөгүчтөрдүн табиятына жараша эки ири жыйындыга бөлүнүшөт.

1. Натуралдык көрсөткүчтөр физикалык өлчөмдө, натуралдык өлчөгүчтөр деп аталгандарда, башкача айтканда салмактын, көлөмдүн, аянттын дааналарында же бирдиктеринде, ошондой эле убакыттын бирдиктеринде берилген.

2. Нарктык көрсөткүчтөр акча бирдиктеринде, башкача айтканда сомдордо ж.б.у.с. берилишет.

Натуралдык көрсөткүчтөр экономикалык өнүмдүн санын кыйла объективдүү чагылтышары табигый нерсе, анткени алар аспаптардын, аппаратуранын жардамы менен түздөн-түз физикалык өлчөөгө алынышат. Нарктын, акчалай өлчөөдөгү көрсөткүчтөрдүн чоңдугуна өзгөрүүгө дуушарлануучу жана анын үстүнө бир эле өнүм үчүн түрдүү мааниге ээ боло алуучу баалардын деңгээли маанилүү таасир кылат. Дандын, эттин жылдык көлөмүн өндүрүүнүн көрсөткүчү ушул өнүмдөрдү өндүрүүнүн наркынын сомдор менен берилген көлөмүнүн көрсөткүчүнө караганда, тонналарда кыйла ишенимдүү жана ынанымдуу.

Экономикалык көрсөткүчтөр алар кандай түрдө аныкталганына, алардын сандык маанилери кантип табылганына жана көрсөткүчтөр кандай максаттарда, кандай милдеттерди чечүү үчүн колдонулганына жараша бир катар топторго бөлүнүшөт.

Эсептик, эсептик-талдоочулук көрсөткүчтөрдүн маанилери математикалык көз карандылыктардын, экономикалык-математикалык моделдердин негизинде белгилүү бир усулдарды колдонуу менен эсептөөлөр аркылуу аныкталат. Эсептик-талдоочулук көрсөткүчтөр болжолдуу пландык көрсөткүчтөрдү, ошондой эле социалдык-экономикалык программалардын көрсөткүчтөрүн аныктоодо баштапкы катары кеңири колдонулат.

Ченемдик деп адатта башкаруу органдары орнотушкан же чарба жүргүзүү практикасында түзүлгөн жана өндүрүмдүн бирдигин өндүрүүгө, ишти аткарууга ресурстардын ченемдерин (чийкизат, кубат, материалдар, эмгек, акча), керектөө ченемдерин билдирген көрсөткүчтөрдү атоо кабыл алынган. Ченемдер (универсалдуу ченемдер) түрүндөгү көрсөткүчтөр топтоо, үнөмдөө, пайда, эмгек акы төлөө, салык салуу ченеми өңдүү кабыл алынган, берилген карым-катнаштарды да чагылтышат.

Экономикада илимдин, техниканын, технологиянын жетишкендиктерин мүнөздөөчү илимий-техникалык көрсөткүчтөр да колдонуу табышат.

Агрардык экономиканын тармактарына, ал же бул экономикалык көрсөткүчтөр менен мүнөздөлүүчү экономикалык жараяндардын тибине жараша керектөөлөрдүн, ресурстук камсыздоонун, өндүрүштүн, бөлүштүрүүнүн, алмашуунун, керектөөнүн, сарптоолордун, майнаптуулуктун, көрөңгөлөрдүн, туруктуулуктун, ишенимдүүлүктүн, тобокелдин, баалардын, суроо-талаптын, сунуштун, кирешелердин, чыгашалардын, жашоо деңгээлинин ж.б. көптөрдүн көрсөткүчтөрү өңдүү топторду, түрлөрдү ажыратуу кабыл алынган.

Экономиканын баштапкы бөлүмчөлөрүнө, тогоолоруна, эң чакан элементтерине тийиштүү жалгыз, жеке, бир тектүү көрсөткүчтөрдөн экономикалык объекттерди жана жараяндарды бүтүндөй бир регионду (региондук көрсөткүчтөр), тармакты (тармактык көрсөткүчтөр), жалпы өлкөнү (эл чарбалык, жалпы экономикалык көрсөткүчтөр) кучагына алган кыйла ири масштабда мүнөздөөчү топтук, кошмо, агрегацияланган көрсөткүчтөр түзүлүшөт.

Кошмо, жалпыланган көрсөткүчтөр менен катар жана керек болсо алар катары экономикада кеңири жыйынды чоңдуктардын орточо мааниси түрүндөгү орточо көрсөткүчтөр кеңири колдонулушат. Кээде экономика, ошондой эле экономикалык жана математикалык статистика менен тааныштыгы аз адамдар болжошкондой, орточо экономикалык көрсөткүч дегеле бир тектүү көрсөткүчтөрдүн тобундагы орточо арифметикалык болуп саналууга милдеттүү эместигин билүү маанилүү. Орточо салмакталган көрсөткүчтөр көбүрөөк көрүнүктүү деп эсептелет. Эгер, мисалы, «n» адамА жылдык кирешесин, «m» адам – В кирешесин жана «р» адам – С кирешесин алса, анда D орточо кирешеси (А + В + С) түрүндө эмес, ал эми:

формуласы боюнча эсептелет, ал кыйла көбүрөөк көрүнүктүү натыйжаларды берет.

Экономикалык көрсөткүчтөрдүн курамы дайыма толукталат жана жаңыланат, аларды аныктоонун усулдары да өркүндөйт. Экономикалык көрсөткүчтөр талдоодо, божомолдоодо, пландоодо көбүрөөк кеңири колдонулат. Экономиканы, экономикалык объекттер менен жараяндарды башкаруунун ийгилиги колдонулган көрсөткүчтөрдүн чөйрөсүнөн, алар башкарылуучу объекттер менен жараяндарды мүнөздөшкөн толуктук деңгээлинен, бул көрсөткүчтөр экономика илиминде канчалык так жана туура аныкталганы менен иштелгенинен маанилүү түрдө көз каранды болот.

Айыл чарбасында экономикалык өнүгүүнүн экономикалык өсүүсү, негизинен, эки өз ара байланышкан ыктар менен аныкталат жана өлчөнөт:

· убакыттын белгилүү бир үзүмүнө өндүрүмдү реалдуу дүң өндүрүүнүн көбөйүүсү менен;

· калктын жан башына өндүрүмдү реалдуу өндүрүүнүн көбөйүүсү менен.

Адатта ушул аныктамалардын каалаганынан чыгып, экономикалык өсүү пайыздардагы өсүүнүн жылдык темптери менен өлчөнөт.

АӨКндеги экономикалык өсүүнү өндүрүштүн натыйжасынын жана анын факторлорунун өзгөрүүсүн чагылткан өз ара байланышкан көрсөткүчтөр тутумунун жардамы менен да баалоого болот. Мисалы, базар экономикасынын шарттарында өндүрүмдү өндүрүүнү камсыздоо үчүн, белгилүү болгондой, үч фактор зарыл: эмгек, капитал жана жер (табияттык ресурстар). Демек, Y жыйынды өнүмү (L) эмгекти, капитала (К) капиталды жана (N) табияттык ресурстарды сарптоолордон чыккан функция:

Y= f (L, K, N),

Экономкиалык өсүүнү мүнөздөө үчүн бир катар көрсөткүчтөр колдонулат, алардын жардамы менен өндүрүштүн өзүнчө факторлорун колдонуунун натыйжалуулугу өлчөнөт.

Биринчиден, экономикалык өсүүнүн маанилүү көрсөткүчү эмгектин өндүрүмдүүлүгү катышы, башкача айтканда өндүрүмдү чыгаруу көлөмүнүн айыл чарба өндүрүмүн өндүрүү жараянында жүзөгө ашырылган жандуу эмгекти сарптоолорго катышы ( ) болуп саналат. Тескери катыш ( ) өндүрүмдүн эмгек талап кылуусу деп аталат.

Экинчиден, өндүрүмдүн көлөмүнүн өндүрүү жараянында колдонулган капиталдын чоңдугуна катышы – бул капиталдын өндүрүмдүүлүгү, же капиталдын кайтарымдуулугу. Тескери көрсөткүч – бул өндүрүмдүн капитал талап кылуусу.

Айыл чарбасы – материалдык өндүрүштүн өзгөчө аймагы, анткени ал баарыдан мурда көптөгөн табияттык-климаттык кубулуштардан: жыл ичи орточо жааган жаан-чачындардын санынан, өсүмдүктөрдүн вегетациялык өнүгүү мезгилинин узактыгынан, күн радиациясынын деңгээлинен, алдын-ала көрүлбөгөн стихиялык кырсыктардан (кургакчылыктан, мөндүрдөн ж.б.у.с.) объективдүү көз карандылыкта турат. Мындан тышкары, айыл чарбасы зор аймактан орун алган, бирдей эмес климаттык параметрлери, өндүрүштүн негизги каражаты катары жердин түшүмдүүлүгүнүн айырмалары, өндүрүштүк жана социалдык түзүмдүн өнүгүүсүнүн түрдүү деңгээли, ар кыл кадрдык дарамети ж.б.у.с. менен мүнөздөлөт. Мына ушундан татаал практикалык көйгөй жаралат: өлкөнүн бардык региондорунда айыл чарба өндүрүшүнүн туруктуу өнүгүүсүн кантип камсыздоо керек?

Айыл чарбасын жана жалпы эле агроөнөр жай комплексин туруктуу өнүктүрүү көйгөйү теориялык өңүттө жетишсиз иштелгенин белгилөө зарыл. Ошентсе да, жарыяланган илимий эмгектерге таянып, агрардык сектордун өнүгүүсүнүн туруктуулугун момундайча аныктоого болот: ал ар бир өндүрүштүк циклде чарбалык ишмердүүлүктүн туруктуу, кескин алмашпаган натыйжаларын жана аларды андан ары жакшыртуу үчүн шарттарды кайра өндүрүү мүмкүндүктөрүнүн ырааттуу өсүүсү менен мүнөздөлөт.

Агроөнөр жай өндүрүшүнүн өнүгүү туруктуулугу ар кыл факторлорду комплекстүү, тутумдуу колдонгондо гана жетишиле алат, анткени тутум конкреттүү милдетти чечүү үчүн бирдиктүү бүтүнгө бириктирилген адистешкен элементтердин өзгөчө уюштурулушу.

Адабияттар:

1. Абдымаликов К.А. Экономика Кыргызстана. – Бишкек: 2010.

2. Джаилов Дж.С. Развитие аграрного сектора в условиях реформирования. – Бишкек: ЦЭи СР при МФ КР, 2002.

3. Джумалиева Э.Б. Агробизнес: механизм формирования и развития. – Бишкек: Алтын Тамга, 2004.

4. Жумабаев Ж. Экономическая эффективность сельского хозяйства в переходной экономике. – Бишкек: 2004.

5. Исраилов М. Проблемы аграрной реформы: Управленческо-информационные аспекты. – Бишкек: 1997.

6. Омуралиева Д.К. Проблемы развития рыночных аграрных формирований. – Бишкек: 2003.

7. Орузбаев А.У., Идинов К.И., Кубаев Б.Х. Кооперация крестьянских хозяйств – закономерный процесс развития сельского хозяйста и повышение эффективности аграрной реформы. – Бишкек: 1999.

Аннотация: Более 70% животных получают корма с естественных кормовых угодий, и поэтому роль пастбищ в обеспечении кормами животных очень велика.

Ключевые слова: Пастбища, сельскохозяйственные угодья, инфраструктура, объединения пастбищепользователей.

Управление пастбищами, их улучшение и использование регулируются Земельным кодексом Кыргызской Республики, а также соответствующим Законом и другими нормативными правовыми актами Кыргызской Республики. Нормативные правовые акты государственных органов и органов местного самоуправления Кыргызской Республики, регулирующие отношения в области управления, улучшения и использования пастбищ, кроме пастбищ государственного лесного фонда, должны соответствовать требованиямЗемельного кодекса Кыргызской Республики и настоящего Закона.

Пастбища – вид сельскохозяйственных угодий, покрытых травянистой растительностью, используемых в виде подножного корма для выпаса скота и в иных целях, отраженных в земельно-учетных данных. Органы местного самоуправления – представительные, исполнительные и другие органы, обеспечивающие решение вопросов местного значения. Уполномоченный орган – государственный орган в области управления пастбищами, определяемый Правительством Кыргызской Республики.

Объектами пастбищной инфраструктуры являются сооружения, мосты, дороги, скотопрогонные трассы, скотоостановочные и водопойные площадки, баки для купания овец, кошары и отгороженные места, предназначенные для нужд выпасаемого скота, сезонного проживания, соответствующие сооружения пастухов и иное недвижимое имущество, необходимое для содержания и функционирования пастбищ. Оптимальная нагрузка – количество единиц скота на площадь, на которой возможно выпасать скот без нанесения ущерба ботаническому составу пастбищного травостоя, его производительности и экологической целостности пастбищ.

Пастбищепользователи – физические и юридические лица Кыргызской Республики, имеющие право на использование пастбищ.

На сегодняшний день в Кыргызстане идет процесс объединенияпастбищепользователей, то есть это – общественная организация на территории местного самоуправления, которая представляет интересы пастбищепользователей соответствующей административно-территориальной единицы в отношении использования пастбищ.

Кроме того, жайыт комитет является исполнительным органом объединения пастбищепользователей.

Местные власти составляют план сообщества по управлению и использованию пастбищ – план, охватывающий период в пять лет по управлению и использованию пастбищ, находящихся в государственной собственности.

1. Ежегодный план использования пастбищ – план, определяющий разрешенное и согласованное использование пастбищ, которые находятся в управлении данного местного самоуправления.

2. Пастбищный билет – документ, предоставляющий право использования пастбищ для выпаса скота и наделяющий пастбищепользователя статусом члена объединения пастбищепользователей.

3. Использование пастбищ в иных целях – (использование пастбищных ресурсов в других целях), кроме выпаса скота, к которым относятся, но не ограничиваются, охота, пчеловодство, сбор лекарственных трав, плодов и ягод, заготовка сена и топлива, добыча общераспространенных полезных ископаемых, туризм и отдых граждан.

4. Скотопрогоны – участки пастбищ, определяемые жайыт комитетом для перегона, либо перемещения скота между пастбищами.

В связи с бессистемной эксплуатацией пастбищ и нарушением инфраструктуры скот выпасался в присельных пастбищах, что привело пастбища к деградации.

Для создания благоприятных возможностей эффективного использования пастбищ в январе 2009 года был принят Закон КР «О пастбищах». Внедрены совершенно иные подходы к управлению и использованию пастбищ: отменена прежняя классификация пастбищ, упразднено трехступенчатое управление. Управление пастбищами передано в ведение айылокмоту, за исключением их распоряжения, так как пастбища остаются в государственной собственности.

Сельское хозяйство как отрасль экономики подчиняется основным экономическим законам, характерным для любой экономической системы и для любого этапа развития производительных сил и производственных отношений. Из общей площади земельного фонда республики на сельскохозяйственные угодья приходится 10515,4 тыс. га, в т.ч. пашни 1203,2 тыс. га, пастбища – 9068,7 тыс. га, сенокосы – 169,3 тыс. га, залежи – 37,9 тыс. га и многолетние насаждения – 36,3 тыс. га (табл. 1).

Все сельскохозяйственные угодья Кыргызстана подразделяются на две большие группы в зависимости от формы собственности:

- земли, находящиеся в коллективно-долевой, кооперативной и частной собственности;

- земли, находящиеся в государственной и муниципальной собственности.

Факторами воздействия на почвенный покров являются выпас скота и земледелие. Полностью разрушают почвенный покров урбанизация территорий, строительство транспортных систем, гидротехнических сооружений и горнодобывающих предприятий. Ухудшение состояния используемых земельных ресурсов происходит также вследствие эрозии почв и засоления земли, орошаемой неправильным путем. На территории республики имеют место все виды эрозий почвы:

- пастбищная,

- ветровая,

- водная,

- ирригационная,

- плоскостная, овражная.

В результате выноса эрозией и не внесения необходимых доз органических удобрений вынос гумуса растениями из пахотного горизонта составил от 20 до 45%, а его содержание в почве в настоящее время не превышает 2.5%. В этих условиях урожайность сельскохозяйственных культур прямо зависит от количества вносимых минеральных удобрений.

В настоящее время эрозии подвержено 5302.1 тыс.га угодий, в том числе пашен примерно 968 тыс.га, пастбищ примерно 4544.8 тыс.га, сенокосов примерно 87.1 тыс.га. Водная эрозия, приводящая также к загрязнению водных источников, охватила 54.1 тыс.га пахотных земель. Засоление почвы, обусловленное неправильным и нерациональным орошением, вывело из оборота 80 тыс.га сельскохозяйственных угодий. Существующая в прошлые годы перегрузка пастбищ скотом привела к падению их урожайности за 25-30 лет в среднем в 4 раза. Это привело также и к зарастанию сорной и ядовитой растительностью, сбитости и другим видам эрозии. Степень деградации пастбищ можно отнести к градациям: сильная и очень сильная. В настоящее время, вследствие резкого снижения количества скота, на отгонных и отдаленных пастбищах началось их естественное восстановление.

Увеличивающееся вовлечение земель в интенсивное пользование - под пашню, особенно орошаемую, а также причины, обусловленные социально-экономическими факторами, привели к развитию многих отрицательных явлений. Большие площади сельскохозяйственных угодий находятся в неудовлетворительном состоянии. По результатам инвентаризации земель из оборота за последние 5 лет выбыло 8 тыс. га орошаемой земли.

Неудовлетворительное качество проектирования и строительства ирригационных сооружений и сетей, превышение норм полива на орошаемых землях вызвало ирригационную эрозию, которой подвержено 74,2 тыс. га пашен. Пренебрежение принципами противоэрозионной организации территории, когда размер одного сельскохозяйственного землепользования в среднем уменьшился в 43 раза, закладывает основу для непрекращающегося развития эрозии почв. В настоящее время эрозии подвержено 5302,1 тыс. га или 51% сельскохозяйственных угодий, в том числе пашни - 968 тыс. га, пастбища - 4544,8 тыс. га и сенокосы - 87,1 тыс. га. Ограниченность земельных угодий, ухудшение мелиоративного состояния земель в сочетании с ростом численности населения привели к устойчивой тенденции уменьшения продуцирующих площадей на одного жителя. С увеличением численности населения и систематическим отчуждением земель для несельскохозяйственных нужд размер пахотных площадей на одного жителя республики за последние 20 лет уменьшился с 0,43 до 0,3 га, в том числе орошаемых - с 0,27 до 0,195 га. К 2030 году прогнозируется соответственно 0,18 и 0,1 га. Антропогенное воздействие на пастбища усугубляется теми же природными факторами, что и для почвенного покрова. В результате степень деградации пастбищ Чуйской долины, предгорно-равнинной части Ферганской долины, Иссык-Кульской иАтбашинской впадин, верховий реки Нарын, долины реки Сары-Джаз оценивается как очень сильное.

Степень деградации значительной части пастбищ (25-50%) Кыргызского, Терскей и Кунгей Ала-Тоо, Таласского, Ферганского и Чоткальского хребтов, Сусамырской и Джумгальской долин оценивается как сильная.

В настоящее время, вследствие резкого снижения количества скота, на отгонных и отдаленных пастбищах началось их естественное восстановление. Однако на пастбищах, расположенных близко к селениям, процессы деградации продолжают нарастать. В этих условиях остро встает проблема организации рационального использования пастбищ путем освоения пастбищеоборотов с государственной поддержкой для отгонного животноводства.

Литература:

1. Отчеты Национального банка Кыргызской Республики. 2012 г. 140 с.

2. Социально-экон-е положение КР. Данные Нацстаткома КР. 2014. 178 с.

3. Экономика Кыргызстана К. Абдымаликов. - Б.: 2010.

4. Сельское хозяйство КР//Стат. сб. – Б.: Нацстатком КР, 2013.

5. Куканов А., Нуралиева Н.М. Развитие аграрного сектора в Кыргызстане. - // Известия вузов. – 2005.

УДК:333-8

Аннотация: В статье предложены механизмы, инструменты и методы стратегического управления ресурсным потенциалом сельского хозяйства. На основе единства управленческих подходов и методических аспектов этот механизм позволит повысить качество управления экономическим развитием сельского хозяйства Кыргызстана.

Ключевые слова: механизм,инновации, ресурсный потенциал, сельское хозяйство, стратегическое управление.

Аграрный сектор Кыргызстана занимает особое место в экономике страны и относится к числу основных народнохозяйственных отраслей, определяющих условия поддержания жизнедеятельности общества. Значение аграрного сектора не только в обеспечении потребностей людей в продуктах питания, но и в том, что он существенно влияет на занятость населения и эффективность всего национального производства [1].

В общем объеме внутреннего валового продукта страны доля сельского хозяйства составляет значительную часть – около 24,0%. Кроме того, около 65,0% населения страны проживает в сельской местности, из общего числа всех работающих 34,0% или 14% общего населения страны заняты в сельском хозяйстве (в развитых странах этот показатель равен - 1-3%). Эти данные показывают, что сельское хозяйство в Кыргызстане имеет, не только экономическое, но и большое социальное и политическое значение [4].

Восстановление и развитие потенциала аграрного сектора является одним из ключевых направлений экономической политики. Недостаток новых технологий, современного оборудования, финансовых ресурсов, отсутствие эффективного механизма государственного регулирования в значительной степени затрудняют процесс реформирования аграрного сектора Кыргызстана.

Главной особенностью экономики Кыргызстана и ее аграрного сектора является интеграция то есть переход на инновационный путь развития.

Стратегия социально-экономического развития сельского хозяйства Кыргызстана должна составляться на основе оценки эффективности использования ресурсного потенциала с учетом анализа влияния факторов внешней и внутренней среды.

Основными целями стратегии управления ресурсным потенциалом сельского хозяйства являются:

− обеспечение населения области сельскохозяйственной продукцией и продовольствием местного производства на основе повышения их конкурентоспособности;

− создание интегрированных структур, развитие агропродовольственных кластеров;

− повышение уровня жизни населения в сельской местности, обеспечение условий развития сельских территорий;

− стимулирование закрепления трудоспособного населения в сельской местности.

На этапе планирования необходимо устанавливать цели и распределить ресурсы так, чтобы обеспечить выполнение плановых показателей процесса (выраженных количественно) в соответствии со всеми требованиями и целями.

Повышение эффективности сельского хозяйства существенно зависит от роста инновационной активности, о чем свидетельствует опыт многих развитых стран. Ориентация отечественного сельского хозяйства на увеличение инновационной составляющей способствует устойчивому развитию отрасли в целом, поэтому развитие науки и инновационной деятельности в сфере АПК является одним из основных направлений государственной аграрной политики [2].

В целом стратегия в инновационной экономике, прежде всего, должна быть основана на организации структур, разрабатывающих технологии и осуществляющих исследовательскую деятельность, ориентированных на создание высокотехнологичной продукции, которая бы пользовалась спросом на рынке [3].

Управление эффективным использованием ресурсного потенциала сельскохозяйственных предприятий должно осуществляться на основе разработки стратегии развития этого процесса, иметь долгосрочный характер и обязательно учитывать существующий опыт ресурсопользования.

Для наиболее эффективного развития инновационной деятельности в сельском хозяйстве необходима разработка целенаправленной политики, сочетающей в себе методы прямого и косвенного стимулирования.

Проведенные исследования показали, что не сформирован региональный механизм управления инновационным развитием сельского хозяйства. Инновационная деятельность в области находится на высоком уровне, но все участники инновационного процесса реализуют ее потенциал только на его отдельных стадиях. В связи с этим целесообразно создание регионального центра инновационного развития сельского хозяйства областей Кыргызской республики, что будет способствовать повышению эффективности внедрения инноваций в аграрной сфере региона.

Серьезную проблему представляет формирование источников финансирования инновационной деятельности. Здесь следует привлечь средства бюджета, предприятий, коммерческих банков, страховых организаций. Не последнюю роль играет коммерциализация научных учреждений, хотя это вынужденная мера[1].

Если во многих развитых странах инновационная деятельность составляет фундамент его эффективного функционирования, то в Кыргызстане она доступна только отдельным экономически крепким сельхозпредприятиям. В стране фактически отсутствует четкая система освоения достижений научно-технического прогресса как таковая, нет организационно-экономического механизма, способствующего более активному восприятию разного рода инноваций хозяйствами, их массовому тиражированию[2].

В нынешних нестабильных экономических условиях, когда значительная часть сельскохозяйственных предприятий хронически неплатежеспособна, именно государство должно содействовать повышению инновационной активности, освоению научно-технических достижений, обновлению материально-технической базы отрасли, чтобы способствовать эффективности зернового производства, росту конкурентоспособности отечественного зерна на мировом рынке.

Совершенствование механизма управления ресурсным потенциалом сельского хозяйства невозможно без применения инструментов и методов стратегического управления [3]. На основе единства управленческих подходов и методических аспектов этот механизм позволяет повысить качество управления экономическим развитием сельского хозяйства региона.

Литература:

1. Абдымаликов К. А. Экономика Кыргызстана. - Бишкек: 2010.

2. Акназарова Р. К. Экономическая эффективность аграрного сектора в условиях формирования рыночной финансовой системы - Бишкек: 2004.

3. Балбаков М.Б., Усенов Э.К. Приоритетное развитие экономики Кыргызстана. – Бишкек: 2012.

4. Социально-экономическое развитие Кыргызской Республики управление госстатистики КР, 2014.

Акыркы мезгилде жайыт маселеси бир гана Кыргызстанда эң орчундуу маселе болбостон башка өлкөлөрдө дагы көйгөйлөрдү жаратууда.

В последнее время проблема использования пастбища является актуальной не только в Кыргызстане, но и в других странах мира.

Recently the problem of use of a pasture is actual not only in Kyrgyzstan, but also in other countries of the world.

Өзөк сөздөр: жайыт, башкаруу, стратегия, айыл чарба, ассоциация.

Ключевые слова: пастбища, управление, стратегия, сельское хозяйство, ассоциация.

Key words: pasture, management, strategy, agriculture, association.

Биздин өлкө менен алыскы жана жакынкы чет өлкөлүк жайыттарды пайдалануу боюнча тажрыйбаларын салыштырып көрсөк мисалы: Монголиянын жайыт пайдалануучуларынын өзгөчөлүгү бул климаттык шартка байланыштуу; жердин кургактыгы, малдын көптүгү менен айырмаланат, өзгөчө кой-эчки багылат. Өлкөнүн социалдык-экономикалык өнүгүшү начар болгондуктан, мал чарбачылыгы өнүккөн, ошол себептен бүгүнкү күнү жайыттардын сапаты начарлаган.

Монголияда жайыттарды тура эмес пайдалануу жана кен байлыктарды башаламан казуунун себептеринен бардык жайыт чарбаларынын 70% бүгүнкү күндө зыянга учураган. Ушунун себебинен 2012-жылдын 23-ноябрында Монголиянын Азык-түлүк, айыл чарба жана жеңил өнөр жай министринин орун басары Ж.Сауле Кытайдын “Синхуа” маалымат агенттигине төмөндөгүлөрдү билдирген: «Өлкөнүн жайыттарынын деградацияга учурашынын себеби ири мүйүздүү малдардын өтө көбөйүп кеткендиги болот. 1990-жылы Монголияда 90000 малчыга 25 млн. Ири мүйүздүү мал туура келе турган болсо, азыркы күндө 160000 малчыга 37 млн. Ири мүйүздүү мал туура келет. Ушунун натыйжасында өлкөдө акыркы жылдарда жайыттар 9 млн. гектарга кыскарып кеткен». Ушул маселелердин алкагында Монголиянын башкаруу системасында жайыттарды рационалдуу пайдалануу боюнча 1987-жылы бирдиктүү мамлекеттик чечим кабыл алынган. Жер ресурстарын жана жайыттарды координациялоо боюнча саясат жүргүзүү анын максаты: айыл чарба министрлигин, айыл чарба өнөр жайын, метеорология тармактарын бирдикте иштөөгө стратегиялык программа түзүү:

- жайыт ресурстарын пайдалануу боюнча механизмдерди иштеп чыгуу;

- атайын жайыттар боюнча илимий-изилдөө борборлорун уюштуруу ж.б.

Нарын облусунун жайыттарды башкаруу жана пайдалануу практикасына облустук администрациянын жана райондук деңгээлде жайыт пайдалануу жана башкаруу боюнча тез арада стратегиялык планды иштеп чыгуу менен облустук деңгээлде жайыт пайдалануучулардын кеңешме борборлорун уюштуруу зарыл. Мындан сырткары климаттык өзгөрүүлөргө байланыштуу суу ресурстары дагы азайып жатат. 2011-жылдагы изилдөөлөр боюнча өлкөдө 551 аккан суу, 483 көл жана 158 булак азайып кеткен [1].

Душанбеде 2012-жылдын 28-июнунда болуп өткөн «Тажикстандын жайыттары: жайыттардын абалы жана перспективасы” эл аралык конференциясынын катышуучулары Тажик Республикасынын табигый тоют чарбаларын алдыңкы технологиянын жетишкендиктерин эске алуу менен өнүктүрүү, жайыттардын абалы, жайыттарды колдонуу жана башкаруу, токой чарбасына керектүү жерлерди, мал чарбачылыгын жана жайыт чарбачылыгын өнүктүрүү маселелерин талкуулашты.

Бул форумда төмөндөгүдөй резолюция кабыл алынды: ”Өлкөнүн агрардык секторунун приоритеттүү багыттарын өнүктүрүү максатында жайыттардын туура эмес колдонушунун натыйжасында пайда болгон жерлердин деградацияларын токтотуу үчүн Тажикстан эл аралык партнерлор менен тыгыз иш алып барышы керек. Жайыт чарбаларынын климаттык өзгөрүүлөргө байланышкан зыянга учуроосун токтотуу максатында тез арада ишке кире турган улуттук пландарды кабыл алуу зарыл”.

Бүгүнкү күндө Нарын облусунда көптөгөн жергиликтүү жамааттар чет өлкөлүк долборлоор менен иш алып барууда. Облус айыл чарбасы боюнча приоритеттүү тармак болгондуктан мындан ары дагы тез-тез “Айыл жергесинин экономикасын өнүктүрүү” долбоорунун алкагында ар кандай форумдарды өткөрүп, айыл жергесинин тургундары менен бирдикте алардын көйгөйлөрүн чечүү боюнча иш алып баруу зарыл.

Казакстанда жайыт боюнча көйгөйлөр көп учурайт, жалпы жайыттардын аянты 187 млн. га болсо, анын ичинен 81 млн. га пайдаланылат, 26,5 млн. га деградацияга учураган, мындан сырткары суу жетишсиз. Казакстанда жайыттарды колдонуу жана башкарууну жакшыртуу максатында Казакстандын мамлекеттик бюджетинен жайыттардын инфраструктурасын өнүктүрүү максатында 22 млрд. теңге бөлүнгөн. 2013-2020-жылга чейин 8 млн. гектар жайыт чарбаларына 4000ден ашык суу кудуктарын жана насосторун орнотуу пландалды. Айта кете турган жагдай Казакстандын президенти Назарбаевдин алыскы жайыттардын инфраструктурасын өнүктүрүү жана аларды суу менен камсыз кылуу боюнча атайын буйруктары жарыяланган. БУУнун эксперттеринин изилдөөлөрү боюнча жайыттардын деградацияга учурашынан Казакстан жылына 963,2 млн. долларга чыгымга учурайт, Сузак, Ордобасин, Сарыагаш, Арыз райондорунда 2 млн. гектар жайыт пайдаланууга жараксыз болуп чыккан.

Эл аралык жайыттар боюнча адис Л.Ковалева төмөндөгүлөрдү белгилеген: ”Жайыттардын деградациясы дүйнөлүк проблема. Мен Израилдеги дүйнөнүн 50 мамлекетинен нобелдик сыйлыктын лауреаттары катышкан жерлерди чөлгө айлантпай сактап калуу максатында өткөн конференцияга катышып келдим. Бүгүнкү күндө Казакстандын экосистемасы дагы начар абалда, биз ушул сыяктуу маселелерден эч жакка качып кутула албайбыз. Биздин негизги максатыбыз жайыттарды сактоо иштерине токтоосуз киришүүбүз зарыл. Биз канчалык эрте аракеттенсек жайыттарыбызды эртерээк сактап калабыз” [1].

Кытай өлкөсүнүн өзгөчөлүгү өсүмдүктөрдү, мал өстүрүү менен айырмаланат, калктын саны көп болсо да, жер аянты жетишсиз болгондуктан, жада калса тоо беттерине дагы өсүмдүктөрдү эгишет, бүгүнкү күндө дүйнө жүзүндө эт өндүрүү боюнча 2 орунда турат.

Айыл жергесиндеги калктын саны 70% түзөт. Айыл чарба өндүрүмүн өндүрүү боюнча дүйнө жүзүндө орду чоң. Бул өлкөнүн өзгөчөлүгү айыл чарба багытындагы жердин жетишпегендиги жана суунун аздыгы. Жалпы жер аянттан 21%ы айыл чарбачылыкка пайдаланылат, бирок ага карабастан түшүмдүүлүк жогору болууда. Түштүк тарабында жылына 3 жолу түшүм алынат. 21-кылымдагы эң өнүккөн мамлекет болсо дагы жайыт маселелери проблемалуу.

Учурда Кытайдагы 400 млн. жаратылыш талааларынын 90%ы деградацияга учураган. Жыл сайын жараксыз ээн калган жайыттардын саны 2 млн. гектарга өсүүдө. Бул Кытай мамлекетинин экологиялык коркунучу болуп эсептелет. Кытайдын айыл чарба министрлигинин башкы экономисти Цзя Юлиндин билдирүүлөрү боюнча Кытайдын бардык аянтынын 41,7%ы жайыт чарбаларына кирет, айрыкча Синхай-Тибет тоолорундагы кургакчыл райондордун экосистемасы проблемалуу болуп эсептелет. Цзя Юлиндин билдирүүсү боюнча такырланган жайыттарды убактылуу мамлекеттик корук катары эсептеп, мал жаюуга тыюу салган закондорду киргизген (Синьхуа материалдарынан). Биздин өлкөдө да ушул тажрыйбаны эске алуу жакшы натыйжаларды берип, жайыт которуштурууну да калыбына келтирмек.

Жайыттардын чек араларын делимитациялоо жана демаркациялоо боюнча эл аралык кеңешчи Жорж Вайдердин айтымында, Кыргызстандагы жайыттар дээрлик абдан начар абалда. Көпчүлүк аянттарды пайдаланууда аёосуз талкаланган.

Ошондой эле жайыттар менен токой массивдеринин ортосундагы карама-каршылыктар да көңүл бурууга татыктуу. "Кыргызстанда токой массивдери 70 пайыздан ашуун аянтты ээлесе, Швецариянын жалпы аянтынын 3төн 1 бөлүгүн ээлейт. Келечекте Кыргызстан токойду сактап калууга жана жайыттарды натыйжалуу пайдаланууга чара көрөт деп ойлойм", - дейт Ж.Вайдер. Эскперттин айткандарына көңүл буруу биздин өлкө үчүн өз натыйжасын берээри шексиз.

Швейцарияда жайыт проблемалары көбүнчө экономикалык жана социалдык мүнөздө, биздин өлкөгө салыштырмалуу жайыттарды башкаруу жана пайдалануу боюнча проблемалар жок.

Ж.Вайдердин айтымында, анын өлкөсүндөгү проблемалар жайыттардын өнүмдүүлүгү менен байланышкан. Жайыттын өнүмдүүлүгү жана андан алынган азыктар өтө кымбат. Ошондой болсо да фермерлер жашап кетүү үчүн жан үрөшөт. Швейцариядагы дагы бир көйгөй фермерлер пайдаланбагандыктан жайыттар каралбай калган. Анын аянты азайып, токой массивдери көбөйүп жатат. Ж.Вайдер жайыт адиси катары, жайыттардагы кадастрлык иштер боюнча эмгектерди жазган. "Түштүк Америкадан өз мекениме кайтып келгенден кийин менин ишмердүүлүгүм бир аз башка нукка салынып, жайыттарда жашаган фермерлерге иш план түзүүгө, инвестиция тартууга жардам бере баштадым. Альпы жайыттарындагы кадастрлык иштер боюнча эмгек жаздым", - дейт Ж.Вайдер. Анын пикиринде карагана отоосу өтө олуттуу маселе. Биздин оюбузча Ж.Вайдердин Кыргыз Республикасына болгон көз карашы маанилүү деп эсептейбиз, себеби жайыт башкаруу системасында бүтүндөй бирдиктүү ишмердүүлүктүн багыттарын жакшыртуу бүгүнкү күндө мал чарбачылыгын өнүктүрүүнүн негизи булагы болуп саналат. Швейцарияда жайыт аянттары аз болсо да, андан сапаттуу айыл чарба продукциясы өндүрүлөт, себеби жайыттарды башкаруу системасы жөнгө салынган [2].

Кыргызстандын жайыт тармагындагы инфраструктураны жакшыртуу максатында бүгүнкү күнү Кыргызстандагы 454 жайыт комитети Дүйнөлүк Банк менен Европа Союзунан колдоо ирээтинде жылына 250 миң сомдон гранттык акча каражатын алып жатышат. Бул акчалардын бардыгы тең жайыт комитеттеринин жеке керектөөсүнө эмес, жайыт инфраструктурасын жакшыртууга, тактап айтканда жаңы көпүрө, жолдорду салып, эскилерин оңдоп калыбына келтирүүгө, суу тартыш болгон аймактарга суу чыгаруу жумуштарына жумшалышы керек.

Мындай каражат бир чети жайыт комитеттери үчүн абдан чоң колдоо болсо, экинчи бир жагынан элеттеги жергиликтүү эл донор уюмдарга ыраазы болуп жатышат.

Анткени донорлордун жардам ирээтинде бөлгөн акчасы кумга сиңип кетпей, жайыт комитеттери тарабынан факты катары айкын көрүнүп турган конкреттүү көп иштер жасалууда.

Акыркы жылдарда жайыттарды түп-тамырынан бери жакшыртуу маселеси курч коюлуп келүүдө. Бүгүнкү күндүн талабына жараша айыл чарбасын өнүктүрүү максатында жайыттар реформасын үзгүлтүксүз тездетүүнү, жайыттарды жакшыртууну жана натыйжалуу пайдаланууну жүзөгө ашыруу эң чоң ролду ойнойт. Кыргыз Республикасынын “Жайыттар жөнүндө” Мыйзамына ылайык Жайыттар департаментинин адистери жайыт пайдалануучулардын бирикмелерине жана алардын жайыт комитеттерине жайыттардын абалын жакшыртуу жана аларды сарамжалдуу пайдалануу боюнча түшүндүрүү иштерин жүргүзүүдө.

Мындан сырткары, жайыт департаменттин адистери республиканын жергиликтүү калкына КРнын “Жайыттар жөнүндө” Мыйзамынын артыкчылыктарын да түшүндүрүп келүүдө. Ошону менен бирге жайыт мыйзамына ылайык жайыт комитеттери башкаруучулук маселелер менен жана аларды ишке ашыруу боюнча иш алып барууда.

Жайыт реформасын жүзөгө ашыруунун алгачкы этабында башкы талап жергиликтүү өз алдынча башкаруунун, б.а. айыл өкмөттөрүнүн жайыттарынын аймактарын аныктоо жана тышкы чек араларын бекитүү менен аларды КРнын “Жайыттар жөнүндө” Мыйзамынын 3-статьясына ылайык мамлекеттик каттоонун жергиликтүү органдарынан каттоодон өткөрүү болуп саналат. Жайыт комитеттери айыл округдар менен бирдикте жергиликтүү комиссиялардын сунуштарынын негизинде жайыт чек арасы боюнча пландарды түзүп, аны ишке ашыруусу керек, мисалы Суусамыр өрөөнүндө карталар чийилип, чек аралар аныкталган.

Бүгүнкү күндө жайыттардын аймактары жана алардын чек араларын бекитүү боюнча башка облустарда бул процесстер аткарыла элек. Суусамыр өрөөнүнүн мисалында жасалып жаткан иш-чаралардын башкаруу ыкмаларын Нарын облусуна дагы колдонушубуз керек.

Жогоруда көрсөтүлгөн тажрыйбалардын негизинде Нарын облусунун жайыт комитеттеринин ишин жакшыртуу, жөнгө салуу жана жергиликтүү өзүн-өзү башкаруу органдары тарабынан “Жайыт Ассоциациясын” түзүүнү сунуштайбыз.

УДК:333-8

Аннотация: Бул макалада айыл чарбасындагы экономикалык өсүүгө катар таасир этүүчү факторлор камтылган.

Ачкыч сөздөр: эмгек, жер, капитал, ишкердик жөндөмдүүлүктөр.

Экономикалык адабияттарда өндүрүштүн үч фактору теориясы кеңири таралуу алган. Өндүрүштүк факторлорду соңку түшүндүрмөлөө кыйла терең чечмелөөгө ээ болгон. Аларга төмөнкүлөр киришет:

1. эмгек, б.а. эмгек ресурстарынын саны менен сапаты;

2. жер, б.а. табигый жер ресурстарынын: пайдалуу кендердин, мунайдын, газдын, алтындын корлорунун ж.б. саны менен сапаты;

3. капитал жана негизги фонддор алардын илимий-техникалык прогресс камсыздаган технологиялык деңгээлин эсепке алуу менен;

4. ишкердик жөндөмдүүлүктөр – ишкерлердин чарбалык ишмердүүлүгү.

Өндүрүштүн факторлору – алар экономикалык ресурстар да болот. Өндүрүш факторлору өз ара күчтүү байланышкан, чырмалышкан. Мисалы, эгерде заманбап жабдуулар менен материалдар акылдуу жана жөндөмдүү ишкердин жетекчилиги астында колдонулса, эмгек ресурстары сарамжалдуу жана жогору өндүрүмдүү пайдаланылат. Ошондуктан экономикалык өсүүнүн ал же бул факторунун үлүштүк салмагын так аныктоо жетишерлик татаал. Анан калса, бардык ушул ири факторлор комплекстүү болуп саналат да, алар кыйла майда элементтерден турушат.

Түрдүү факторлор өндүрүмдүн түрдүү үлүштөрүн жаратат. Болжол менен, өндүрүмдүн 2/1 бөлүгү эмгекке жана ¼ бөлүгү капиталга гана туура келет ж.б.у.с.

Ошентип, өндүрүштүн өсүү факторлору төмөнкүлөр болуп саналат: 1) жер ресурстарынын саны менен сапаты; 2) эмгек ресурстарынын саны менен сапаты; 3) негизги капиталдын көлөмү; 4) технология.

Экономикалык өсүү экономиканын өсүүгө физикалык жөндөмдүүлүгүн мүнөздөөчү факторлор менен аныкталат. Бул факторлорду сунуш факторлору аталышы менен бир тайпага бириктиришет, аларга төмөнкүлөр киришет:

- эмгек ресурстарынын саны менен сапаты: билим менен кесиптик даярдык эмгек өндүрүмдүүлүгүнүн өсүүсүнө түрткү болот да, натыйжада кыйла жогору маянага ээ болу мүмкүндүгүн берет. Бул фактор баарыдан мурда, АӨКнде иштегендердин саны менен аныкталат. Бирок, жумушчулардын бир бөлүгү жумушсуз болуп саналат, б.а. иштөөнү каалашат, бирок жумуш таба алышпайт.

Бирок, эмгек сарптоолорун жумуштуулардын саны менен өлчөө иштин чыныгы абалын толук өлчөмдө чагылтпайт. Эмгек сарптоолорун көбүрөөк так өлчөгүч жумуш убактысынын суммардык сарптоолорун эсепке алууга жол берүүчү иштелген адам-сааттардын саны көрсөткүчү болуп саналат. Жумуш убактысын сарптоолордун көбөйүүсү бир катар факторлордон көз каранды болот: калктын өсүү темптеринен, иштөөнү каалоодон, жумушсуздук деңгээлинен жана пенсиялык камсыздоо деңгээлинен ж.б.у.с. Бардык факторлор мезгил ичинде жана региондор боюнча өзгөрүп, экономикалык өнүгүүнүн темптери менен деңгээлдеринде баштапкы айырмаларды түзүшөт.

Сандык факторлор менен катар жумушчу күчүнүн сапаты, жана буга ылайык, өндүрүш жараянында эмгекти сарптоолор маанилүү роль ойнойт. Жумушчулардын билим менен квалификациясынын өсүп баратышына жараша эмгек өндүрүмдүүлүгүнүн жогорулоосу болуп өтөт, бул экономикалык өсүүнүн деңгээли менен темптеринин жогорулоосуна түрткү болот. Башкача айтканда, эмгекти сарптоолор жумуш убактысын кандайдыр бир көбөйтүүсүз, жумушчу күчүнүн сапатынын жогорулоосунун эсебинен гана кеңейе алат. Ошондуктан адамдык капиталга инвестициялар – эмгек өндүрүмдүүлүгүн жогорулатуунун маанилүү каражаты. Жумушчу күчүнүн сапатынын эң жөнөкөй көрсөткүчү билим деңгээли болуп саналат.

Айыл чарба өндүрүшүнүн өнүгүү туруктуулугуна интенсификациянын түзүүчүлөрүн жана экономикалык шаймандарды колдонуу менен табияттык шарттар зор таасир көрсөтүшөт. Айыл чарбасында кайра өндүрүү жараяны табияттык шарттар менен тыгыз жуурулушат. Өндүрүш каражаттары катары бул жерде жандуу организмдер – өсүмдүктөр менен жаныбарлар чыгышат.

Эгер өнөр жай ишканаларында өндүрүш, эреже катары, механикалык, физикалык жана химиялык жараяндардын негизинде жүзөгө ашырылса, анда айыл чарба өндүрүшүнүн негизинде табияттык чөйрөдөн чоң өлчөмдө көз каранды болгон биологиялык жараяндар жатышат, ал эми механикалык, физикалык жана химиялык жараяндар негизинен өсүмдүктөр менен жаныбарлардын жашоо ишмердүүлүгү үчүн жагымдуу шарттар менен өбөлгөлөрдү камсыздоонун шайманы катары колдонулат.

Туруктуулукту калыптандырууну аныктоочу эң маанилүү табияттык фактор жер ресурстары болуп саналат. Жердин сапатындагы, топурактын түшүмдүүлүгүндөгү, аларда азык болуучу заттардын камтылышындагы айырмалар айыл чарба өсүмдүктөрүнүн айдоо аянттарынын түзүмдөрүн тандоого, алардын өнүмдүүлүгүнө, аларды өндүрүүнүн экономикалык көрсөткүчтөрүнө маанилүү түрдө таасир этишет. Жер ээликтери жердин сапаты менен гана эмес, жердин рельефи менен да айырмаланышат. Рельеф эрозиялык жараяндардын өнүгүүсүнө таасир кылат, мелиорациялык иш-чараларды жүргүзүү, калктуу пункттарды, жол тармактарын куруу мүмкүндүктөрүн аныктайт. Жердин рельефинен тышкары дыйканчылык тармактарын жүргүзүүгө жер аймагынын конфигурациясы, анын мелиорациялык абалы, жылуулук-, жарык- жана суу менен камсыздалгандыгы маанилүү таасир көрсөтөт. Айыл чарбасында эң чоң таасирди табияттык шарттар көрсөтүшөт, алар жер иштетүү тутумдарын түптөөгө таасир кылышат, анткени иш жүзүндө бардык айыл чарба өсүмдүктөрүн өстүрүү (жабык кыртыштан тышкары) белгилүү бир ареалдардын чектеринде жүзөгө ашырылат.

Демек, табияттык шарттар агротехникалык, зоотехникалык жана уюштуруучулук иш-чаралар тутумун алдын-ала аныкташып, айыл чарба өндүрүшүнүн өнүгүүсүнө маанилүү түрдө таасир кылышарын айтууга болот.

Табияттык шарттар факторлор катары салыштырмалуу туруктуу болуп саналат. Муну менен бирге, алар бир жолу биротоло катып калган нерсе болуп саналбайт. Табияттык шарттар белгилүү даражада өзгөрүүлөргө дуушарланат, бул өндүргүч күчтөрдүн өнүгүүсү менен тыгыз байланышкан. Мындан маанилүү методологиялык тыянак келип чыгат, өндүрүштүн ыгына, өндүргүч күчтөрдүн өнүгүү деңгээлине, табияттык шарттарга жараша айыл чарбасында табияттык факторлор илимий-техникалык прогресстин өнүгүүсүн эске алуу менен колдонула алат.

Айыл чарбасында негизги капитал төмөнкүлөрдү ичине алат: өндүрүштүк имаратты, технологиялык каражаттар менен жабдууну, өнүмдүү малды ж.б. Демек, алар өндүрүштүн факторлору болуп саналат, ошондуктан машиналардын чоң саны менен, жаныбарлардын сапаттуу башы менен куралданган жумушчулар товарларды көп өндүрүшөт.

Капиталды сарптоолор топтолгон капиталдын чоңдугунан көз каранды. Өз кезегинде, капиталды топтоо топтоо ченемдеринен көз каранды, капиталдык салымдардын өлчөмдөрү ошончолук көп (башка бирдей шарттарда).

Дал ошол бир жумушчуга туура келүүчү негизги капиталдын көлөмү, эмгектин өндүрүмдүүлүгүнүн динамикасын аныктоочу чечүүчү фактор болуп саналат. Эгерде белгилүү бир мезгилде капиталдык салымдардын көлөмү өссө, ал эми жумушчу күчүнүн саны чоң даражада көбөйсө, анда эмгектин өндүрүмдүүлүгү түшөт, анткени ар бир жумушчунун капитал менен куралдануусу кыскарат.

Негизги капиталдын деңгээлинен технологиянын деңгээли, техникалык прогресс көз каранды болот, алар айыл чарба өндүрүшүнүн таптакыр жаңы усулдарын жана өндүрүштү башкаруу менен уюштуруунун жаңы формаларын, жаңы маалыматтык технологияларды да туюнтушат. Техникалык прогресс деп берилген ресурстарды өндүрүмдүн түпкү чыгымын көбөйтүү максатында жаңыча комбинациялоого жол берүүчү жаңы билимдерди ачуу болжолдонот. Мында, эреже катары, жаңы, кыйла майнаптуу тармактар жаралат.

Ошентип, экономиканын агрардык секторунун майнаптуулугуна тышкы жана ички факторлор таасир кылат: чарба жүргүзүүнүн ар кыл формаларынын өнүгүүсү, уюштуруучулук-экономикалык механизмдин ролун бөлүү, технология байланыштыруучу башталма болуп саналган, аны өркүндөтүүнүн негизинде синергиялык майнап алынууга тийиш болгон факторлорду түзүмдөөнү эске алуу менен өндүрүштүк жараяндарды моделдөө; негизги өндүргүч күч катары адамдын жетектөөчү ролун ажыратуу, өндүрүштү жөнгө салуудагы башкаруунун ролун чыңдоо.

Бул факторлорду социалдык-экономикалык, уюштуруучулук, саясий жана укуктук деп топтоштурууга болот. Алар табигый байланышта турушат да, айыл чарба ишканаларынын ишмердүүлүгүнүн натыйжаларына илимий-техникалык прогресстин жана өндүрүш технологияларынын жетишкендиктерин өздөштүрүү аркылуу таасир кылышат.

Ресурстук факторлор айыл чарба өндүрүшүнүн туруктуу өнүгүүсүнө төмөнкүлөрдүн эсебинен таасир этишет: жерди сарамжалдуу пайдалануу (топуракты иштетүү тутумун жана айдоо аянттарынын түзүлүшүн өркүндөтүү; айыл чарба өсүмдүктөрүнүн сорттору менен гибриддерин ылгоо ж.б.); материалдык-техникалык камсыздоо деңгээлин жогорулатуу; эмгек ресурстарын сарамжалдуу колдонуу; каржылык жана маалыматтык камсыздоо.

Социалдык-экономикалык факторлор божомолдоо менен пландоону, өзгөчө инвестицияларды, туура уюштуруу; экономикалык мамилелерди өркүндөтүү, мамлекеттик жөнгө салууну кошо; өндүрүштү кооперациялоо жана интеграциялоо жараянында экономикалык түрткү берүү; айылды социалдык өнүктүрүү; кадрларды даярдоо жана кайра даярдоо аркылуу таасир кылышат.

Башкаруучулук факторлор социалдык-экономикалыктар менен чогуу бардык деңгээлдердеги уюштуруучулук-өндүрүштүк түзүлүш; башкаруу органдарынын кызматтарын аныктоо; ишканалардагы эмгекти уюштуруу; ыкчам башкаруу жана көзөмөл; маалыматтык камсыздоо аркылуу таасир этишет.

Саясий жана укуктук факторлор тармакты өнүктүрүү боюнча чаралар комплекси менен агрардык саясатты иштеп чыгуу; тышкы экономикалык мамилелер; эл аралык абал; республиканын жана жергиликтүү бийлик органдарынын ченемдик актылары аркылуу таасир кылышат.

Демек, айыл чарба ишканаларынын өнүгүүсүнө өз ара байланышкан факторлордун бүтүндөй бир тутуму таасир кылат, алар өндүрүштүн элементтери, башка түзүмдөр жана институттар аркылуу берилген тармакты өнүктүрүүгө таасир этишет.

Экономикалык өсүүнүн өнүгүүсүнүн циклдүүлүгү

Экономикалык өсүү циклдүү өнүгүү менен мүнөздөлөт. Цикл өзүнө бир катар бири бирин алмаштыруучу фазаларды, анын ичинде кризисти, камтыйт.

Циклдин баштапкы фазасы кризис (төмөндөө, рецессия, грек сөзү – чегинүү) болуп саналат.

1. Кризистик фаза көбүнчө экономикадагы ашыра өндүрүүдөн кийин келет. Бул учурда өндүрүмдү өндүрүүнүн масштабдарынын кыскаруусу болуп өтөт, сатылбаган товарлардын кору, ишканалардын кудуретсиздикке тушугуусу көбөйөт, жумушсуздук арбыйт, эмгек акы кыскарат. Айыл чарбасында насыялык байланыштар бузулат, баалуу кагаздар базары бүлгүнгө учурайт, акциялар менен валюталардын курсу түшөт ж.б.у.с.

2. Депрессия фазасы (төмөндөө, басмырлануу) – бул учурда өндүрүштүк өндүрүмдүн төмөндөөсү токтойт. Сунуш менен өндүрүмдү өндүрүү суроо-талаптан озууну токтотот да, алардын ортосунда кандайдыр бир тең салмак орнойт. Акырындап топтоо жана жаңы техникалык жана технологиялык негизде кеңейтилген кайра өндүрүүнү кайра улантуу жүрөт.

3. Жандануу фазасы – өндүрүштүн кризис алдындагы деңгээлге чейин кеңейүүсү болуп өтөт. Сатып алуучулук суроо-талаптын жандануусу чакырган баалардын аз-маз жогорулоосу башталат. Жумушсуздуктун масштабдары кыскарат. Акчалай капиталга суроо-талап өсөт да, пайыздын чени көбөйөт.

4. Туу чоку фазасы (анлг. бум) – өндүрүмдү өндүрүү көбөйөт да, кризис алдындагы деңгээлден ашат. Жумушсуздук кескин кыскарат. Айыл чарбасынын өндүрүмдөрүнө суроо-талап менен баалар өсөт. Насыялык каражаттарга суроо-талап көбөйөт да, буга ылайык, банктык пайыздын ченеми өсөт.

Адабияттар:

1. Абдымаликов К.А. Экономика Кыргызстана. – Бишкек: 2010.

2. Балбаков М.Б., Усенов Э.К. Приоритетное развитие экономики Кыргызстана. – Бишкек: 2012.

3. Джаилов Дж.С. Развитие аграрного сектора в условиях реформирования. –Бишкек: ЦЭи СР при МФ КР, 2002.

4. Джумалиева Э.Б. Агробизнес: механизм формирования и развития. – Бишкек: Алтын Тамга, 2004.

5. Омуралиева Д.К. Проблемы развития рыночных аграрных формирований. – Бишкек: 2003.

Аннотация: Экономическая ситуация в Кыргызской Республике определяет перспективы развития страны, которые зависят от увеличения инвестиций в большей степени, чем от каких-либо других факторов.

Ключевые слова: привлечение инвестиций, капитал, улучшение инвестиционных условий.

Для современного Кыргызстана данная тема очень актуальна. В условиях становления и укрепления рыночных отношений для нашей страны инвестиции необходимы в целях оздоровления и процветания экономики. Поскольку экономический рост в Кыргызской Республике может быть обеспечен лишь в условиях притока в экономику инвестиций, как внешних, так и внутренних. Само понятие «инвестиция» (от лат. investio – одеваю) означает вложение капитала в отрасли экономики внутри страны и за границей. Затянувшийся инвестиционный кризис затронул практически все регионы страны. Инвестиции – относительно новый для Кыргызской экономики термин. В рамках централизованной плановой системы использовалось только одно понятие «капитальные вложения», под которым понимались все затраты на воспроизводство основных фондов, включая затраты на их ремонт. В современном понимании «инвестиции» – это более широкий по своему значению термин, чем «капитальные вложения».

Традиционно под «инвестициями» принято понимать осуществление определенных «экономических проектов» с расчетом получить доходы в будущем. Инвестиционная активность в реальном секторе экономики Кыргызской Республики имеет большое значение для повышения производственного потенциала промышленности, строительства, сельского хозяйства и инфраструктуры, а также является одним из наиболее действенных механизмов социально-экономических преобразований. Инвестиции играют важнейшую роль, как на макро-, так и на микроуровне. По сути, они определяют будущее государства в целом, отдельного субъекта хозяйствования и являются локомотивом в развитии экономики. Различают финансовые (покупка ценных бумаг) и реальные инвестиции (вложения капитала в промышленность, сельское хозяйство, строительство, образование и др.).

За последние годы наблюдается тенденция сокращения реальных инвестиций. Общий объем инвестиции снизился в 5-6 раз. Это прежде всего связано с общим спадом в кыргызской экономике, с существенными недоработками в законодательстве страны, с сокращением внедрения достижений НТП, с непривлекательностью налогового и, как следствие, инвестиционного климата.

Кыргызская Республика на протяжении всего переходного периода относилась, по мнению большинства аналитиков, к перспективным регионам, обладающим значительными резервами для быстрого экономического роста в активизации инвестиционной деятельности, как к одной из главных задач экономического развития.

Не обладая достаточными ресурсами в виде свободных денежных средств, предприятия не в состоянии были развиваться, вынуждая более успешных предприятий-смежников импортировать аналогичную, но более качественную продукцию из-за рубежа. В итоге практически вся экономика попадает в зависимость от внешних факторов и лишается возможности устойчивого развития. В условиях, когда сложно привлечь инвестиции внутри страны для развития отдельных предприятий и отраслей, важным источником средств для модернизации экономики являются иностранные инвестиции. Хотя кыргызское законодательство предоставляет внутренним и иностранным инвесторам равные правовые гарантии, нерезиденты в нашей стране находятся в худшем положении, чем отечественные предприятия, и нет ничего удивительного в том, что без дополнительных правовых гарантий и налоговых льгот они не спешат инвестировать в Кыргызскую Республику. Однако в последние годы в кыргызской экономике наметился рост инвестиций в основной капитал предприятий.

По итогам 2013 года приток инвестиции в Кыргызской Республике максимально приблизился к рубежу в 1 млрд. долл. ($993млн.). Развивающимся странам сложнее создать привлекательный инвестиционный климат по ряду причин, в том числе в связи с неразвитостью рынка, отсутствием качественной инфраструктуры, высоким уровнем коррупции, политической нестабильностью, низким уровнем защиты прав собственности, несовершенной судебной системой и др.

Несмотря на рост поступления инвестиции, с 2009 года наблюдается снижение соотношения прямых иностранных инвестиций к ВВП страны. Если в 2009 году этот показатель составлял 14,1%, то в 2012 году всего 8,9%, что говорит о несоразмерном отставании темпов роста притока инвестиций от роста экономики. К примеру, приток ПИИ к ВВП в 2012 году в Сингапуре составил 20,6%, а в Гонконге 28,3%.

Поступления ПИИ по видам экономической деятельности экономики показывают, что с 2007 года по 2013 в обрабатывающую промышленность и на операции с недвижимым имуществом, аренду и предоставление услуг, потребителям приходилось в среднем 65% всех поступлений. Если рассмотреть структуру поступления ПИИ по регионам, то можно заметить неравномерное развитие регионов страны. В общем объеме наибольший удельный вес ПИИ приходится на г. Бишкек – за период с 2007 по 2013 гг. средняя доля достигла 45,6%, Иссык-Кульскую область – 21,2%, Чуйскую область – в среднем 14,1%. Отмечаются очень малые доли в Баткенской и Нарынской областях и г.Ош. В структуре ПИИ основная часть направляется в северную часть страны, концентрируясь в основном на городе Бишкек и Чуйской области.

Одной из основных задач региональной экономической политики должно быть улучшение инвестиционных условий, как для отечественного, так и иностранного предпринимательства.

Местные органы власти нуждаются в квалифицированных и детальных экономических исследованиях, программах, концепциях развития своей экономики, связанных одновременно с общенациональными приоритетами и направлениями экономической политики, тенденциями развития хозяйственных процессов.

Литература:

1. Абдымаликов К. А. Экономика Кыргызстана. – Бишкек: 2010.

2. Баритова М.А. Инвестиционные споры: понятия, виды, способы разрешения // Директор, 1998. № 6. - С. 31-32.

3. Бекларян Л.А., Сотский C.B. Инвестиционная деятельность с учетом региональной инвестиционно-финансовой политики // Аудит и финансовый анализ. 1998. № 2. - С. 146.

УДК 333

Аннотация: Одной из важных проблем на современном этапе развития хозяйственных отношений в аграрной сфере является – создание эффективной для данных условий модели интеграции крестьянских хозяйств, как между собой, так и с перерабатывающими предприятиями.

Ключевые слова: сельское хозяйство, сельхозпродукция, интеграция, факторы, эффективность.

В результате аграрных реформ в Кыргызстане в основном завершился этап приватизации в сельском хозяйстве, что привело к появлению большого количества самостоятельных юридических субъектов деятельности в виде крестьянских хозяйств.

Сегодня в нашей стране сложная социально-экономическая ситуация, для которой характерны неустойчивость производственно-хозяйственных связей, утрата государственного контроля над ценами и оплатой труда, инфляция, удорожание кредитных ресурсов, сокращение государственного планирования, снижение покупательной способности потребителей сельскохозяйственной продукции, рост неплатежей между предприятиями, неконкурентоспособность продукции агропромышленного комплекса на мировом рынке, его недостаточное законодательное обеспечение и др. Поэтому, одной из важных научно-практических проблем на современном этапе развития хозяйственных отношений в аграрной сфере является создание эффективной для данных условий модели интеграции крестьянских хозяйств, как между собой, так и с перерабатывающими предприятиями.

Развитие интеграции производства сельскохозяйственной продукции является одним из основных факторов, оказывающих существенное влияние на эффективность функционирования сельскохозяйственных предприятий и повышение их организационно-экономической и финансовой устойчивости.

Одним из наиболее эффективных путей рационализации сельскохозяйственного производства и является интеграция производства с другими производствами и отраслями.

В связи с этим важнейшей задачей является формирование эффективной структурной модели построения интегрированного производства. Необходима агрегированная система, организационное решение которой позволит продвигать продукт по своей продуктовой цепочке до потребителя, а также позволит снизить природно-климатические, конъюнктурные и прочие риски.

Однако остаются проблемы, связанные с формированием и развитием интегрированных структур аграрного сектора экономики в различных регионах, методами определения эффективности функционирования интегрированных систем.

Экономическая интеграция проявляется как в расширении и углублении производственно-технологических связей, совместном использовании ресурсов, объединении капиталов, так и в создании друг другу благоприятных условий для осуществления экономической деятельности, снятия взаимных барьеров. Развитие интеграционных процессов в агробизнесе, безусловно, зависит от системы организационно-экономических факторов, которые одновременно стимулируют и сдерживают развитие агропромышленной интеграции (таблица 1).

Таблица 1. Система факторов, влияющих на развитие агропромышленной интеграции

Стимулирующие факторы	Сдерживающие факторы
Экономические факторы
1. Повышение эффективности производства конечного продукта. 2. Влияние факторов экономической конъюнктуры. 3. Повышение производительности труда работников сельскохозяйственного производства и их полная занятость в течение года. 4. Обеспечение равномерного в течение года поступления денежных доходов. 5. Экономическая целесообразность комплексной переработки сырья, создание побочных производств.	1.Усиление противоречий финансово-экономических интересов субъектов хозяйствования вследствие распада производственно – экономических отношений в АПК. 2. Отсутствие паритета цен на продукцию сельского хозяйства и материально-технические ресурсы, ценовая дискриминация между сельскохозяйственной и промышленной продукцией . 3.Низкая инвестиционная активность в отраслях сельскохозяйственного производства из-за незащищенности прав собственности и высокой степени рисков невозвратности средств. 4.Действующая система рынков продовольствия, контролируемая коммерческими фирмами, не заинтересованными в создании интегрированных формирований, включающих полный технологический цикл.
Технические факторы
Внедрение современной высокопроизводительной техники и оборудования. 2. Равномерное использование основных производственных фондов в течение года.	1. Разрушение материально-технического потенциала предприятий АПК.
Технологические факторы
Внедрение новой технологии, т. е. совокупность приемов и способов получения и переработки сельскохозяйственного сырья, его транспортирования, складирования, хранения и доведения до потребителя.	Отсталые технологии, отсутствие селективной и племенной работы.
Естественные факторы
Устранение потерь рабочего времени из-за сезонных перерывов.	Сезонность производства.
Социальные факторы
Формирование социальной инфраструктуры в сельском хозяйстве.	Отток трудоспособного населения из села.
Правовые факторы
Создание нормативно-правовой базы формирования и развития крупных сельхозпредприятий.	Отсутствие действенной нормативно-правовой государственной поддержки интегрированных производств.
Примечание: таблица составлена автороми

Аннотация: Кыргыз Республикасында жер маанилүү өндүргүч күч болуп саналат, айыл чарбасынын өнүгүшүнө түздөн-түз таасирин тийгизет.

Айыл чарба өндүрүшүнүн эң баалуу жана түбөлүктүү ресурсу жер болуп саналат. Сарамжалдуу колдонууда ал башка негизги фонддор өңдүү жешилбейт, тескерисинче, жакшырат.

Жер деп кургактын эң үстүңкү, көбүрөөк активдүү бөлүгүнүн, топурактын өз алдынча тилкелерин түшүнүшөт, алар жерлердин арналышы менен колдонууну, ошондой эле аларды коргоо менен маданиятташтыруу боюнча иш-чараларды аныкташкан мүнөздүү табияттык-чарбалык сапаттарга ээ айыл чарбасынын негизги өндүрүш каражаты болуп саналат. Жерди татаал табияттык-чарбалык комплекс катары аныктоодо, топурак анын өнүгүүсүнүн маңызы менен касиеттерин, негизги мыйзам ченемдүүлүктөрүн кошо, көбүрөөк толук билдирүүчү негизги курамдык бөлүк катары каралат.

Жер фонду табияттык өзгөчөлүктөрдүн чоң ар түрдүүлүгү менен мүнөздөлөт. Негизинен өлкөнүн айдоолору тобокелдүү дыйканчылык райондорунан орун алган. Мунун баары бул жагдайды аны колдонуунун майнаптуулугун жогорулатуу боюнча иш-чараларды иштеп чыгууда эсепке алуу зарылдыгын аныктайт. Кийинкилер дыйканчылык жүргүзүүнүн илимий негизделген тутуму формасында чагылуу табышат. Ал аймактык шарттарга колдонмолуу агроклиматтык, биологиялык, техникалык, уюштуруучулук-экономикалык жана социалдык факторлордун бүткүл комплексин өз ара байланыштуу эсепке алууга негизделет.

Кыргызстандын жер фондусун классификациялоонун негизги таксономиялык бирдиктери – бул өлкөнүн жер фондун табияттык-айыл чарбалык райондоштуруу жараянында бөлүнгөн жердин аймактык типтери, жарамдуулук категориялары жана класстары. Ар бир аймактык типтин алкагындагы класстын мүнөздөмөсү жердин түрлөрү же топурактын тайпалары менен чагылтырылат.

Жердин жарамдуулук категорияларын алардын түзүлүүсү менен өнүгүүсүнүн негизги стадиялары боюнча жердин салыштырмалуу курагына жана негизги айыл чарбалык арналышына ылайык бөлүштүрүшөт. Жер фондунун аракеттеги классификациясы жарамдуулуктун төмөнкү категорияларын бөлүүнү караштырат:

I – айдоого жарамдуу жерлер;

II – көбүнчө чөп чабындыга жарамдуу жерлер;

III–жайыт жерлер, жакшыртуудан соң башка айыл чарба ээликтерине жарамдуу боло алышат;

IV – түп тамырынан мелиорациялоодон соң айыл чарба ээликтерине жарамдуу болчу жерлер;

V – айыл чарба ээликтерине жарамдуулугу аз жерлер;

VI – айыл чарба ээликтерине жарамсыз жерлер;

VII – бузулган жерлер.

Жарамдуулук категориясына жыратуу үчүн негиз жердин сапаттык абалы жана аны негизги айыл чарба ээликтерине колдонуу мүмкүндүгү болуп саналат. Айрым учурларда экономикалык жана башка факторлорго жараша жашап турган жерди колдонуу алардын белгиленген жарамдуулугуна ылайык келбеши мүмкүн. Мисалы, айдоого жарамдуу жерлер, эгер алар калктуу пункттарга же мал чарбачылык комплекстерине чукул жайгашкан болсо, көп жылдык жемиш бактарын отургузуу же узак жылдык маданий чөп чабындылар менен жайыттарды түзүү үчүн колдонулаалат.

Айыл чарбасы экономиканын тармагы катары каалаган экономикалык тутумга жана өндүргүч күчтөр менен өндүрүштүк мамилелердин өнүгүүсүнүн каалаган этабына мүнөздүү негизги экономикалык мыйзамдарга баш ийет.

Республиканын жер фондунун жалпы аянтынан айыл чарба ээликтерине 10515,4 миң га тура келет, аныничиндеайдоолор 1203,2 миң га, жайыттар – 9068,7 миң га, чөпчабындылар – 169,3 миң га, кендер – 37,9 миң га жанакөпжылдык бак-дарактар – 36,3 миң га (1-жад.).

Кыргызстандын бардык айыл чарба ээликтери менчик формасына жараша эки чоң топко бөлүнөт:

1-жадыбал

Кыргыз Республикасынын жер фондунун айыл чарба ээликтеринин түрлөрү боюнча бөлүнүшү (миң га)

Айыл чарба ээликтеринин түрлөрү	1995		2000		2010		2015
Айыл чарба ээликтеринин түрлөрү	абс. маан.	%да	абс. маан.	%да	абс. маан.	%да	абс. маан.	%да
Айдоо	1417,4	13,1	1367,5	12,7	1239,1	11,5	1203,2	11,5
Көп жылдык бак-дарактар, бардыгы	70,6	0,7	67,1	0,6	37,4	0,4	36,3	0,3
Кендер	20,1	0,2	21,5	0,2	22,7	0,2	37,9	0,4
Чөп чабындылар	170,6	1,6	177,0	1,6	230,9	2,2	169,3	1,6
Жайыттар	9111,1	84,4	9165,2	84,9	9184,7	85,7	9068,7	86,2
Баардыгы	10789,8	100,0	10798,3	100,0	10714,8	100,0	10515,4	100,0
1995, 2000, 2010, 2015-жж. үчүн «Кыргызстан сандарда» Статжыйнагы

· жамааттык-үлүштүк, кооперативдик жана жеке менчикте турган жерлер;

· мамлекеттик жана муниципалдык менчикте турган жерлер.

Айыл чарба ээликтеринин түзүмү жер колдонуунун аймактык өзгөчөлүктөрүнөн көз каранды болот да, экономикалык райондор боюнча маанилүү айырмалар менен мүнөздөлөт.

Айыл чарба өндүрүшүн туруктуу өнүктүрүүнүн негизги фактору топурактын түшүмдүүлүгүн жогорулатуу, анык айта түзүү болуп саналат. Топуракты калыптандырууда жана туруктуу түшүмдөрдү алууда чоң мааниге гумустун – биологиялык жараяндардын энергетикалык негизи жана өсүмдүктөрдүн өсүүсүнүн табияттык жөнгө салгычы болуп саналган органикалык заттын оң теңдеми ээ болот. Чирүүнүн натыйжасында топурактын үстүңкү катмарында түзүлүүчү органикалык заттар, топурактын астыңкы катмарларына, же кыртыш алдына сүңгүшөт. Андан ары үчүнчүкатмар, же энелик порода орун алат, топурактын түзүлүү жараяны мына ошондон башталат.

Гумустун камтылышы менен запастары өсүмдүктөрдү топурактык азот менен жана өсүмдүктөргө жеткиликтүү фосфаттар менен жабдууну камсыздайт, ал топурактын физикалык касиеттерин жөнгө салуунун негизи болуп кызмат кылат. Гумустун камтылышынын 0,2%га көбөйүүсү топурактын тыгыздыгын 0,01 г/см³азайтат, бул дан эгиндеринин түшүмдүүлүгүнүн бир гектардан 0,6-1,4 ц көбөйүүсүнкамсыздайт. Андан ары, гумусту 0,8%га кошуу өсүмдүктөргө жеткиликтүүнымдын 6-7л на 1м²аянтта 6-7 л көбөйүүсүнөапкелет.

Республиканын жер ресурстарын сарамжалдуу колдонуу үчүн «Жер» мамлекеттик программасы иштелип чыккан, ал жер ресурстарын сарамжалдуу пайдалануу менен коргоонун төмөнкү багыттарын караштырат:

· жер реформасын тереңдетүүнүн жана өнүктүрүүнүн негизинде жер мамилелерин өркүндөтүү;

· көп нуктуу экономиканын жана базар мамилелеринин шарттарында жер колдонуу аймагын түзүү;

· жер ресурстарын колдонууну жана коргоону жакшыртуу боюнча иш-чаралар;

· юридикалык жана физикалык тараптардын Кыргыз Республикасынын жер мыйзамдарын сактоосу максатында жерди колдонуу менен коргоого мамлекеттик көзөмөлдү жүзөгө ашыруу;

· жерге жайгаштыруу боюнча долбоорлук-изилдөөчүлүк иштерди өркүндөтүү;

· жер кадастры менен жерди жана кыймылсыз мүлктү каттоонун бирдиктүү тутумун киргизүү, жер кадастрын өркүндөтүү жана анын негизинде жер жөнүндө маалыматтардын толук банкын түзүү.

Кыргыз Республикасынын жер фондунун категориялары

· жер ээликтерин экологиялык паспортизациялоо;

· жер ресурстарын башкаруу тутумун түзүү жана жүргүзүү;

· жерге жайгаштыруучулук, геодезиялык, топурактык, геоботаникалык, картографиялык жана башка долбоорлук-изилдөөчүлүк иштерди илимий-техникалык камсыздоонун деңгээлин жогорулатуу;

· илимди өндүрүш менен интеграциялоо.

Бардык агротехникалык иш-чаралардан талааларды которуштуруп айдоого кесүүнү, талаа коргоочу бак-дарактарды отургузууну, жерлерди шалбаалантууну, таза бууларды, көп жылдык чөптөрдү орунтукташтырууну ж.б.у.с. өзгөчө бөлүү керек. Окумуштуу-аграрчылар эсептешкендей, топурак коргоо комплекси эрозия менен дефляциянын көрүнүү интенсивдүүлүгүнө жараша милдеттүү дифференцияланган болууга тийиш. Ушул учурда гана аны колдонуу экономикалык келечектүү болот. Мисалы, республикада жана региондордо, шамал эрозиясы көп байкалган жерлерде, топуракты ишенимдүү коргоо аны үстүдөгү кыртышты сактоо менен иштетүүдө мүмкүн. Суу эрозиясы интенсивдүү байкалган жерде топурактын жуулушунун алдын алууну айыл чарба өсүмдүктөрүн каналдар түрүндөгү сууну жөнгө салуучу эң жөнөкөй гидрокурулуштарды, атайын агротехникалык ыкмаларды (щелевание, лункование и т.д.) колдонуу менен контурдук жайгаштырууга негизделгениш-чаралар камсыздашат.

Айыл чарба өндүрүшүн туруктуу өнүктүрүүнүн экономикалык факторлорунун тутумунда маанилүү орунду аны интенсификациялоо көйгөйлөрү ээлешет.

Мурунку он жылдыктарда жүргүзүлгөн дыйканчылыкты интенсификациялоо, көбүнчө экономикалык пайда алып келбеген. Интенсификацияны стихиялуу жүзөгө ашыруудан улам келип чыккан топурактын деградациясы, агрохимикаттардын фитотоксикалуулугу жердин өнүмдүүлүгүнүн кыйла төмөндөөсүнө, өндүрүмдүн сапатынын начарлоосуна апкелди. Дан жана башка өсүмдүктөрдүн түшүмдөрүнүн азаюусу орточо болжолдуу үчтөн бирге жетти. Реформанын шарттарында интенсификация деңгээлинин азаюусу, топурактын түшүмдүүлүгүнүн начарлоосу ж.б.у.с. жүрүп жатат.

Өндүрүштүк программаны оптимизациялоо концепциясы жер тилкелерин чарбалардын категориялары боюнча майнаптуу бөлүштүрүүнү гана эмес, өндүрүштүн алмашылгыс фактору катары жер ресурстары менен бардык башка өзгөрүлмө өндүрүштүк факторлордун: эмгек ресурстарынын, эмгек куралдары менен каражаттарынын, каржылык каражаттардын ж.б.у.с. ортосундагы экономикалык майнаптуу жана экологиялык туруктуу карым-катышты камсыздоодо жатат.

Адабияттар:

1. Абдымаликов К. А. Экономика Кыргызстана. - Бишкек.: 2010.

2. Джаилов Дж. С. Развитие аграрного сектора в условиях реформирования. –Бишкек.: ЦЭи СР при МФ КР, 2002.

3. Джумалиева Э. Б. Агробизнес: механизм формирования и развития. –Бишкек.: Алтын Тамга, 2004.

4. Жумабаев Ж. Экономическая эффективность сельского хозяйства в переходной экономике. -Бишкек.: 2004.

5. Исраилов М. Проблемы аграрной реформы: Управленческо-информационные аспекты. -Бишкек.: 1997.

УДК 336

Экономика Кыргызской Республики и ориентация ее на рыночные условия, привели к необходимости пересмотра всей хозяйственной деятельности предприятий республики, в том числе процесс инвестирования. Общепризнанным является тот факт, что жизнеспособность и процветание любого бизнеса, любой социально-экономической системы в значительной степени зависит от рациональной инвестиционной политики.

Ухудшение финансового положения отраслей экономики Кыргызстана в результате роста затрат в условиях инфляции и реальное уменьшение доходов предприятий привели к сокращению как потребительского так и инвестиционного спроса. А это неизбежно вызвало падение производства, повышение материалоемкости, что еще больше сокращало налоговую базу предприятий страны.

Инвестиционная деятельность в Кыргызстане является в некотором смысле вынужденным мероприятием, поскольку любой грамотный бизнесмен, руководитель, менеджер отчетливо должен понимать, что инвестиция-это необходимое рациональное движение экономикой [1].

Суть инвестиций – это получение прибыли от вложенного капитала. Понимая это, рассмотрим, в какой области инвестор может получить прибыль. Прибыль можно получить путем инвестиции своих денег в производство товаров и услуг. Можно вести финансовую инвестиционную деятельность, предоставив свои деньги в кредит, вложив в ценные бумаги или другие финансовые инструменты. Есть способ зарабатывать на спекулятивных инвестициях исключительно ради изменения цены в будущем, покупая валюту и драгоценные металлы.

Прибыль в свою очередь является результатом полученной разницы между доходами и расходами. Следовательно, необходимо проанализировать эти два основных фактора для получения прибыли в реальном секторе экономики в условиях современного Кыргызстана.

Рассмотрим условия и возможности, которые сможет предоставить Кыргызстан для инвесторов в области получения дохода.

Чтобы получить доход, необходимо реализовать произведенную продукцию или услуги, т.е. они должны быть потреблены населением. В нашей стране значительная доля населения – это люди с невысоким уровнем заработной платы (около 9 000 сомов). Объемы потребления в Кыргызстане не дают возможность иностранному инвестору надеяться на большие объемы сбыта внутри страны, чтобы в относительно короткие сроки окупить свои инвестиции и получить прибыль.

Соответственно, можно сделать вывод, что мелкие инвестиционные проекты в Кыргызстане еще можно окупить и получить прибыль. Для крупного инвестора единственный путь – это экспорт произведенной продукции. Примером этого может служить деятельность иностранных инвесторов, которые вложили капитал в «Кумтор Оперейтинг Компани», «Реемстма», «Вимм-Биль-Дан» и др. [1].

К сожалению, у нас было множество примеров, когда по разным причинам создавались «трудности» с реализацией продукции крупных компаний. Обоснованность этих «трудностей» – это отдельная тема. Но хотелось бы, чтобы государство понимало, что инвесторы, особенно иностранные, придают важное значение предыдущему опыту и существующим условиям в области экспорта для принятия решения об инвестициях. Для производства товара помимо первоначальных вложений в оборудование, необходимо понести расходы на сырье, труд, коммерческие расходы и налоги.

Рассмотрим преимущества и недостатки, которые сложились в Кыргызстане для каждого из видов расходов.

Расходы на труд в Кыргызстане исходя из соотношения «квалификация / заработная плата» относительно низкие, по сравнению со странами СНГ. Среднегодовой темп роста заработной платы с 2006 по 2010 гг. составил от 20 до 25%. Учитывая темпы роста средних заработных плат, которые позволяют покрывать инфляцию и дает возможность на незначительное увеличение реального дохода сотрудника, отсюда можно сделать вывод, что расходы на труд для инвесторов будут предсказуемы и максимально эффективными. [2].

Налоги. В этом направлении у нас выгодные условия в виде невысоких ставок налогов и их относительно малое количество. Но при этом существуют проблемы с механизмами сбора налогов, отчетностями и взаимодействием с налоговыми органами. К сожалению, не ведутся работы по упрощению процедур исполнения налоговых обязательств. Данный фактор может быть и не значителен для инвестора, но стремление и желание работать прозрачно и открыто должно доставлять удовольствие и сопровождаться удобствами в деятельности инвестора.

Сырье. В нашей стране зачастую сырье является главным привлекательным фактором для иностранных инвесторов. Кыргызстан богат различными видами сырьевых баз в различных направлениях, этот привлекательный фактор усиливает низкие цены на них. В этой отрасли у нас две основные проблемы, которые мы своими силами не решим. Первая – отсутствие новых технологий для переработки запасов сырья. Вторая –отсутствие понимания того, как содержать и развивать сырьевую базу. Эти две проблемы, которые не можем решить мы, могут стать для иностранного инвестора конкурентным преимуществом, а также решением социальных проблем местного населения.

Таким образом, в Кыргызстане расходная часть в деятельности инвестора является выгодным преимуществом относительно других стран СНГ и Запада. Получить выгоду от этих преимуществ можно в случаях допущения, что у нас существует политическая стабильность и низкий уровень коррупции. Хочется, чтобы эти допущения стали реальностью [3].

Структурный анализ проясняет картину поведения иностранного инвестора в реальном секторе. Вероятность прихода иностранных инвестиций в реальный сектор Кыргызстана будет высока в следующих условиях:

- благоприятные условия для экспорта своей произведенной продукции;

- четкий и понятный механизм налогообложения;

- присутствие на рынке труда квалифицированных и высококвалифицированных кадров;

- наличие прогнозируемой сырьевой базы и специализированных объединений производителей сырья;

- политическая стабильность и низкий уровень коррупции.

Единственное условие, которое у нас есть и пока остается привлекательным для инвесторов – это наша сырьевая база, но при этом нет налаженной технологической инфраструктуры. Для создания остальных условий нам необходимы определенные вложения средства, политическая воля и целенаправленный план действий в этих направлениях. Все это называется инвестиционным климатом.

Создание вышеуказанных условий даст возможность иностранным и внутренним инвесторам завозить современные технологии производства, что даст возможность совершить скачок в экономическом развитии. Мировая практика показывает, что основным фактором экономического прорыва являются современные технологии в виде высоко технологических оборудований и инноваций. В Кыргызстане есть единичные примеры привлечения современных технологий в отдельную отрасль, но эти примеры не могут дать мультипликативного эффекта на другие отрасли экономики. Необходимо привлекать современные технологии во все стратегические отрасли, в особенности в те отрасли, где высока рентабельность.

Сегодня международное производство не ограничивается обязательными прямыми инвестициями, когда инвестор арендует землю, завозит технологию, строит завод и начинает выпускать продукцию. Особую популярность приобретает производство, не связанное с прямым участием в капитале, когда инвестор использует услугу подрядного производства и аутсорсинга. По сути это выпуск продукции на заказ. Объемы мирового производства с использованием данных механизмов громадны, что подтверждают статистические данные. По данным Доклада о мировых инвестициях 2011 год: «Способы организации международного производства, не связанные с участием в капитале, и развитие» Конференции Организации Объединенных Наций по торговле и развитию (UNCTAD) [2].

Основные аспекты воздействия на развитие экономики производства, не связанного с прямым участием в капитале:

- создание рабочих мест и условия труда;

- создаваемая на местном уровне добавленная стоимость и экономические связи;

- создание экспортных возможностей;

- передача технологии и навыков;

- долгосрочное укрепление промышленного потенциала.

По статистике швейная отрасль занимает передовое место в производстве, не связанном с прямым участием в капитале, которая дает 40-45% добавленной стоимости и уровень занятости 6-6,5% в развивающихся странах. Именно такой способ производства обеспечивает значительную долю ВВП, успешный пример – экономика Китая [1].

Данный механизм производства у нас практикуется в швейной отрасли силами местных заказчиков стихийно и не структурно. Несмотря на это, именно швейную отрасль уже успели назвать «локомотивом» нашей экономики.

Если мы начнем создавать необходимые условия для появления таких «локомотивов» в других отраслях. Для этого у нас есть все предпосылки и возможности, которые иногда не используются или используются, но не по назначению.

Вместо создания условий для прихода инвестиций, государство сегодня «впустую» тратит деньги, кредитуя почти натуральное сельское хозяйство с плохой инфраструктурой. В эту отрасль нужны современные технологии, и капитал. Данная практика правительства четко показывает взаимосвязь между внутренними и внешними инвестициями. Пока мы не наладим внутренние инвестиции, когда получим возможность своими силами обновлять технологическую составляющего нашего производства, наплыв иностранных инвесторов будет маловероятен [3].

Исходя из специфики работы государственных органов, природного потенциала, человеческих ресурсов и экономического развития Кыргызстана, основным условием прорыва в экономике должно стать создание благоприятного инвестиционного климата именно в тех отраслях, которые являются инвестиционно привлекательными, с помощью которых мы получим возможность работать на внешний спрос.

Необходимо приложить все усилия для эффективного использования наших сырьевых ресурсов и создания технологической инфраструктуры отраслей экономики. Выполнение данных условий позволит Кыргызстану поднять свою инвестиционную привлекательность и оснастить экономику высокотехнологичным оборудованием.

Наше время от нас требует скорейшего осуществления экономических реформ в области инвестирования:

- необходимо решить ряд задач финансовой стабилизации, воостановления производства, формирование рыночных институтов не только в масштабе страны. Вместе с тем можно утверждать, что при любом политическом режиме и любых общественных порядках экономики Кыргызстана, в том числе его регионов, будет находиться в состоянии кризиса, если будет неэффетивная инвестиционная политика.

- разработка инвестиционной стратегии, направленной на привлечение капиталов;

- освоения практики разработки долгосрочных, среднесрочных краткосрочных производственных стратегий на всех уровнях управления предприятий;

- создание привлекательного имиджа республики.

Литература:

1. Асаналиева С.А. Об инновационно-инвестиционной активности предприятий КР // Вестник НИИ экономики МФ КР.-1997-№4.-С.56-57.

2. Сборник «Инвестиции КР». Данные Нацстаткома КР. -2010. – С.80.

3. Социально-экномическое положение КР. Данные Нацстаткома КР. – Б.: 2009-С.78-79

4. Кудабаев З.И. Экономическое развитие Кыргызской Республики. – Б.: 2001.

Методикада региондун өнүгүү өзгөчөлүгү жана түзүлүшүндөгү эщ негизги айырмачылыктары эске алынат.

Этап1

Биринчи этапта региондун токой ресурстарына мүнөздөмө берилет. Эщ негизги көрсөткүчтөрү төмөнкүлөр: аймактын токой фондусунун көлөмү, аймактын токой менен капталган аянттын саны,токойлордун максаттык милдети (коргоо, эксплуатациялоо, резервдик) жанатүрү( ийне жалбырактуу, арча, жащгак-мөмө жана өзөндүк) жана курактык критерий( жаш токой, орто жаштагы токойлор, картащ токойлор) боюнча бөлүнүшү. Жалпы маалымат региондун токой ресурстарын колдонуу потенциалын аныктоого мүмкүндүк берет. Ушул эле этапта токой өнөр жайынын түзүлүшүн жана токой фондусунун бөлүнүш өзгөчөлүгүн кароо зарыл.

Токой өнөр жайы жыгач материалдарын даярдоочу, жыгач материалдарды иштетүүчү, целлюлоза-кагаз иштетүүчү, токой химиялык жанаүй эмеректерин даярдоочу тармактардан турат.Андан сырткары , токой өнөр жайы тарабынан чыгарылган продукциянын көлөмү жана түрү каралат: товардык продукциянын эщ негизги түрү, экспортко чыгарылуучу продукция, кичи ишкананын продукциясы. Региондогу токой тармагынын өнүгүүсүндө негизги капиталга тартылган инвестицияларды жана токой чарбасынын өнүгүү өзгөчөлүгүн көрсөтүү зарыл.

Этап2

Азыркы учурда региондун токой ресурстарын колдонуу механизминин дещгээлин билиш үчүн региондун токой ресурстарын эффективдүү колдонуу схемасын түзүп чыгуу керек жана региондогу токой чарбасынын өнүгүү тенденцияларын белгилеп алуу керек. Схемага чарба субүектилеринин турган орду, алардын ички чөйрөсү жана түз, кыйыр байланыштагы сырткы чөйрөсү кирет. +нүгүүнүн тенденциясы төмөнкү багыттарда жүрүшү аныкталат: өндүрүш, тышкы соода, ишканалардын финансылык абалы, инвестициялардын материалдык-техникалык абалы.

Этап 3

Үчүнчү этапта региондун токой ресурстарын колдонуу механизминин эффективдүүлүгүн баалоо көрсөткүчтөрүнүн системасы жана критерийлери калыптанат.

Региондун токой ресурстарын колдонуу механизминин негизинде токойлорду эффективдүү башкаруу рынок мамилесинде токой чарбасын жүргүзүүдө сандык жана сапаттык мүнөздөмөгө ээ болгон экономикалык, экологиялык, рекреациялык критерийлерди эске алуу менен ишке ашышы керек. Жогорудагы критерийлер жана көрсөткүчтөр областын токой чарбасынын өнүгүү дещгээлин баалоого мүмкүндүк берет. Сунуш кылынган критерийлер жана көрсөткүчтөр токойду пайдаланууну башкарууда жана региондун токой ресурстарын комплекстүү колдонуу механизминин туруктуулугун көзөмөлдөй турган жумушчу инструмент катары каралат. Колдонулуучу терминдер менен түшүнүктөрдү тактайлык.

Критерийлер – кабыл алынган принциптерди ишке ашырыш үчүн практикалык иштин стратегиялык багыты. Токойлорду сактоо жана туруктуу башкаруу критерийлери токой чарбасын жүргүзүү дещгээлинде ишке ашат жана туура келүүчү токойлорду туруктуу башкаруу индикаторлордун жардамы менен көзөмөлдөнөт. Ар бир критерий аны мүнөздөй турган индикаторлордун жыйындысы менен бааланат. [1].

Индикаторлор( же болбосо көрсөткүчтөр) – токойлорду туруктуу башкаруу критерийлеринин сандык жана сыпаттама мүнөздөмөсү. Конкреттүү критерийге ылайык келген индикаторлордун жыйындысы токойлорду башкарууда өзгөрүүлөрдүн багытын баалоого мүмкүндүк берет. Индикаторлорду үзгүлтүксүз көзөмөлдөө токойлорду башкаруудагы өзгөрүү тенденцияларын аныктаганга жардам берет.[1].

Региондун токой ресурстарны комплекстүү колдонуу чөйрөсүндө чечим кабыл алуу негизинде бир нече суроолорду бириктире турган бир белги болушу керек. Бул белги негизинен «критерий»деген түшүнүк менен билдирилет. Анын сандык белгиси көрсөткүч же көрсөткүчтөрдүн системасы болот. Көрсөткүч – бул критерийдин сандык белгисин аныктай турган конкреттүү инструмент. Жалпы критерийди тандоо жалпы коомдук максат, же болбосо мамлекеттик саясат жана конкреттүү тармактын өндүрүү жолу жана колдонулуучу технологиялар менен шартталат. Рынок экономикасында өндүрүштүн максаты– пайданы максималдаштыруу жана керектөө суроо-талапты канааттандыруу. Бул учурда региондун токой ресурстарын комплекстүү пайдалануу механизми үчүн башкаруу обүективдүү көрсөткүчтөрдүн системасына негизделет. Экономикалык эффективдүүлүктү эсептеш үчүн чыгым менен жыйынтыктын катышы каралат. Бюджеттик эффективдүүлүктүн көрсөткүчү башкаруунун республикалык жана жергиликтүү бюджеттин өзгөрүүсүнө тийгизген таасирин мүнөздөйт.Эщ манилүүсү, региондун токой ресурстарын колдонуу механизмин негиздөөдө экологиялык кесепеттерге жана рекреациянын пайдалуулугуна баалоо жүргүзүү зарыл. Кандайдыр бир мөөнөттөн кийин көрсөткүчтөрдү үзгүлтүксүз көзөмөлдөө региондун токой ресурстарын комплекстүү колдонуу механизиминде болгон өзгөрүү тенденцияларын көргөзөт, башкача айтканда башкаруудагы өзгөрүүлөрдүн тийгизген таасири байкалат.

Региондун токой ресурстарын комплекстүү колдонуу механизмин иштеп чыгууда колдонуунун өзгөчөлүктөрүн чагылдырган көрсөткүчтөрдү критерийлерге бириктирүү зарыл. Токойлорду эффективдүү башкаруу үчүн токой ресурстарын жыгач, рекреациялык жана эконологиялык деп бөлүү маанилүү. Андан сырткары региондун токой ресурстарын комплекстүү колдонуу механизминин эффективдүүлүгүнүн жаңы критерийлери сунуш кылынат. Эффективдүүлүктүн көрсөткүчтөр системасы аныкталды. Төмөнкү №1 - таблицада региондун токой ресурстарын комплекстүү колдонуу механизминин эффективдүүлүгүн аныктай турган критерийлердин жана көрсөткүчтөрдүн системасы берилген.

Токой ресурстарын биргелешип башкарууда эффективдүүлүктү баалоо сандык жана сапаттык белгилерди камтыйт.

Сапаттык баалоо токой ресурстарын башкаруу мүмкүнчүлүктөрү менен аныкталат (критерий 1 жана 2), сандык – методдор жана инструменттер менен (критерийлер 3 жана 4).

Таблица 1

Региондун токой ресурстарын колдонуу механизмин баалоодогу критерийлердин жана ага туура келүүчү көрсөткүчтөрдүн системасы.

Сандык баалоо

Критерий 1. Региондун жыгач ресурстарын колдонуу менен токойлордун экономикалык функциясын колдоо:

1) токой фондусунун рыноктук потенциалынын көрсөткүчү;

2) токой өнөр жайынын потенциалы;

3) токойлордун эксплуатациялык жарамдуулук көрсөткүчү;

4) токой массивинин чарбалык баалуулук көрсөткүчү;

5) токойду пайдалануунун үздүсүздук көрсөткүчү;

6) токой ресурстарынын туура эксплуатациялоо көрсөткүчү;

7) жалпы жумушка жарамдуу калктын санына карата региондун токой секторундагы жумуш менен камсыз болуу көрсөткүчү;

8) региондун ички дүң өнүмүндөгү региондун токой секторунун үлүшү

Критерий 2. Токойлордун коргоо функцияларын, биологиялык ар түрдүүлүктү жана токойдун продуктивдүүлүк жөндөмдүүлүгүн колдоо жана сактоо:

1) токой менен капталган аянттын саны;

2) токойлордун коргоо функцияларын аткаруу көрсөткүчү;

3) токой массивдеринин биологиялык ар түрдүүлуккөрсөткүчү;

4) токойлордун абалынын фитосанитардык көрсөткүчү;

5) токойлордун кайта өндүрүү көрсөткүчү.

Сапаттык баалоо

Критерий 3. Региондун токой ресурстарынын рекреациялык пайдалуулугун сактоо жана колдоо:

1) туризмдин өнүгүү деңгээли жана рекреациялык орундарды көрүү;

2) атайын кайтарыкта турган токойлордун, жаратылыш территорияларынын саны (жаратылыш заповедниктери, улуттук парктар, жаратылыш парктары, токойдун заповедник бөлүгү, тарыхый жана илимий мүнөздөгү токойлор, жаратылыш эстеликтери)

Критерий 4. Региондун токой ресурстарын комплекстүү пайдалануу механизминин уюштуруучулук-экономикалык инструменти:

1) токойлорду туруктуу башкаруу, сактап калуу үчүн укуктук инструменттер, закондор жана актылар, нормативдер,жазма буйруктар жана башка документтер кирет;

2) токой суроолору боюнча коомду жеткиликтүү маалымат менен камсыз кылуу үчүн уюштуруучулук инструменттери кирет;

3) токой менен байланышкан илимий бирикмелер, ишканалар менен уюмдардын ишиндеги координациялык элемент;

5) токойлорду туруктуу башкарууда экономикалык жана финансылык инструменттери жана инвестициялар жана салык саясаты кирет;

6) жаңы маалыматтык технологияларды колдонуу деңгээли;

7) инфраструктуранын өнүгүү деңгээли жана токой чарбасын өнүктүрүүгө салынган инвестициялардын көлөмү

Рецензент: э.и.к., доцент Асанов Ж.А.

БИЗДИН АВТОРЛОР

Абдрашев А.Б. – с.и.д., профессор, ректор, Жалал-Абад мамлекеттик университети;

Абдуллаев А.А. – а.-ч.и.к., доцент, Кыргыз-Түрк “Манас” университети;

Айдарова Б.А. – окутуучу, С.Нааматов атындагы НМУ;

Антипова Л.К. – а.-ч.и.д., профессор, Николаев улуттук агрардык университети, Украина;

Асанов Ж.А. – э.и.к., доцент, С.Нааматов атындагы НМУ;

Асан уулу К. – э.и.к., доц.м.а., С.Нааматов атындагы НМУ;

Байбагышов Э.М. – а.-ч.и.к., доцент, С.Нааматов атындагы НМУ;

Бекирова Д.О. – э.и.к., С.Нааматов атындагы НМУ;

Илбаш И.А. – профессор, Кыргыз-Түрк “Манас” университети;

Исраилов Э.М. – улук окутуучу, С.Нааматов атындагы НМУ;

Джунусова М.К. – а-.ч.и.д., профессор, Кыргыз-Түрк “Манас” университети;

Дүйшеева Н.К. – окутуучу, С.Нааматов атындагы НМУ;

Карабаев А.Н. – илимий кызматчы, Кыргыз-Түрк “Манас” университети;

Койчуманова И.Т. – окутуучу, С.Нааматов атындагы НМУ;

Куканова Ч.А. – окутуучу, С.Нааматов атындагы НМУ;

Линкина А.В. – ассистент, Петр I атындагы Воронеж мамлекеттик агрардык университети, Россия Федерациясы;

Ляшко С.М. – изденүүчү, Петр I атындагы Воронеж мамлекеттик агрардык университети, Россия Федерациясы;

Майрамбек кызы Б. – окутуучу, С.Нааматов атындагы НМУ;

Мамбеталиева А.Т. – окутуучу, С.Нааматов атындагы НМУ;

Мамырбаев А.К. – аспирант, С.Нааматов атындагы НМУ;

Меделяева З.П. – э.и.д., профессор, Петр I атындагы Воронеж мамлекеттик агрардык университети, Россия Федерациясы;

Нуралиева Н.М. – э.и.к., доцент, С.Нааматов атындагы НМУ;

Омуралиева Д.К. – э.и.д., профессор, С.Нааматов атындагы НМУ;

Сарбагышова А.Э. – улук окутуучу, С.Нааматов атындагы НМУ;

Саргашкаев Э.А. – улук окутуучу, С.Нааматов атындагы НМУ;

Супатаева Г.Т. – окутуучу, С.Нааматов атындагы НМУ;

Турдубаева Б.М. – п.и.к., доцент, ЖАМУга караштуу Жалал-Абад колледжи;

Ырыскелдиева А.К. – улук окутуучу, С.Нааматов атындагы НМУ;

Цайтц Ю. – профессор, Гумбольдт университети, Германия;

МАЗМУНУ

«Жайыттарды туруктуу башкаруу көйгөйлөрү» аттуу эл аралык илимий-тажрыйбалык конференциянын материалдары.. 3

Улучшение естественных пастбищ с подсевом кормовых трав в горных условиях Кыргызстана. 6

Жайыттарды сарамжалдуу пайдалануу – айыл чарбанын өнүгүшүнүн негизи. 12

НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ ФУНКЦИОНИРОВАНИЯ ПАСТБИЩ... 15

В УКРАИНЕ. 15

ЖАЙЫТТАРДЫН ЭФФЕКТИВДҮҮЛҮГҮНҮН МЕТОДОЛОГИЯЛЫК ЖАНА ПРАКТИКАЛЫК КӨЙГӨЙЛӨРҮ. 19

КОЙ ӨСТҮРҮҮНҮН РОЛУ ЖАНА ЭКОНОМИКАЛЫК. 24

МААНИСИ.. 24

Жайыттардын табигый калыбына келүү мүмкүнчүлүгүн баалоо. 26

Жайыттарды туруктуу башкаруу. 38

Проблемы использования пастбищ в Нарынском регионе. 42

ПРОМЕЖУТОЧНЫЕ ПОСЕВЫ ТРИТИКАЛЕ – ЦЕННЫЕ ЗЕЛЕНЫЕ КОРМА И ЗЕЛЕНЫЕ УДОБРЕНИЯ. 47

Характеристика особенностей климатических условий пастбищ КР. 50

К вопросу о создании зеленых зонтов на пастбищах как новому элементу экологизации систем земледелия.. 54

Экономическая оценка природных ресурсов. 58

Аксай жайытынын бийик тоолуу такыр сымал чөл топурактарынын физикалык, химиялык касиеттери (Торугарт участогу боюнча). 65

Жаратылыш ресурстарын эффективдүү пайдалануу жана андагы көйгөйлөр. 69

К ВОПРОСУ О ПОВЫШЕНИИ ЭФФЕКТИВНОСТИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ПАСТБИЩ... 75

АЙЫЛ ЧАРБА ӨНДҮРҮШҮНҮН ЭКОНОМИКАЛЫК КӨРСӨТКҮЧТӨРҮ. 78

ПРОБЛЕМЫ ВОССТАНОВЛЕНИЯ ПАСТБИЩ В КЫРГЫЗСТАНЕ. 83

УПРАВЛЕНИЕ АГРАРНЫМ РЕСУРСНЫМ ПОТЕНЦИАЛОМ КЫРГЫЗСТАНА.. 87

Необходимость внедрения устойчивой системы управления и использования пастбищ... 90

Жайытты пайдаланууда чет элдик жана башка региондордун тажрыйбасын колдонуу. 93

КЫРГЫЗСТАНДЫН АЙЫЛ ЧАРБАСЫНЫН ЭКОНОМИКАЛЫК ӨСҮҮСҮНӨ ТААСИР ЭТҮҮЧҮ ФАКТОРЛОР. 99

ПРИВЛЕЧЕНИЕ ИНВЕСТИЦИЙ В ЭКОНОМИКУ КЫРГЫЗСТАНА.. 103

Роль Айыл Банка в кредитовании сельскохозяйственного производства в Нарынской области.. 106

МОДЕЛ ПОСТРОЕНИЯ ИНТЕГРИРОВАННОГО ПРОИЗВОДСТВА.. 109

УДК 333. 109

ЖЕР – АЙЫЛ ЧАРБАСЫНДАГЫ ӨНДҮРҮШТҮН НЕГИЗГИ КАРАЖАТЫ.. 112

Кыргыз Республикасынын жер фондунун категориялары.. 115

ИНВЕСТИЦИОННАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ В КЫРГЫЗСТАНЕ. 116

Региондун токой ресурстарын комплекстүү колдонуу механизминин эффективдүүлүгүн баалоо методикасы 121

ПРООН-ЮНЕПтин Кыргыз Республикасындагы

“Жакырчылык жана жаратылыш демилгеси”

ПРООН-ЮНЕПтин “Жакырчылык жана жаратылыш ” Демилгеси Кыргыз Республикасынын Ѳкмѳтү тарабынан 2011- жылдан бери жүзѳгѳ ашырылып келе жатат жана ѳлкѳгѳ экологиялык артыкчылыктарды жана жакырчылыкты кыскартуу маселелерин ѳнүгүүнүн улуттук, тармактык жана жергиликтүү стратегиясына жана пландарына интеграциялоого финансылык жана техникалык жардам кѳрсѳтүү. Долбоордун биринчи фазасы (2011-2014-жж.) расмий түрдѳ 2011- жылы мартта Кыргыз Республикасынын биринчи вице-премьер-министри менен ООНдун Туруктуу координатору долбоордук документке кол койгондон кийин башталган.

Негизги аткаруучу ѳнѳктѳр болуп Экономика министрлиги, курчап турган чѳйрѳнү коргоо жана токой чарбасы боюнча мамлекеттик агенттик, Айыл чарба жана мелиорация министрлиги, Улуттук статистикалык комитети, жергиликтүү ѳз алдынча башкаруу иштери жана этностор аралык мамилелер боюнча Мамлекеттик агенттик, Кыргыз Республикасынын Өкмѳтүнүн Нарын облусундагы ыйгарым укуктуу ѳкүлчүлүгү жана Суусамыр айыл аймагы саналат.

2014-жылы долбоордун экинчи фазасын жүзѳгѳ ашыруу башталды, ал 3,5 жылга (2014- жылдан 2017-жылга чейин) созулат. Ал курчап турган чѳйрѳнүн адамдардын жыргалчылыгына, калктын жакыр катмарынын экономикалык ѳсүшүнѳ жана Миң жылдыктын ѳнүгүү максаттарына (МѲМ) жетишүүгѳ салымды жогорулатууга багытталган. Жакырчылык жана курчап турган чѳйрѳ маселесин ѳнүктүрүүнүн улуттук, региондук, жергиликтүү жана тармактык процесстерине, ошондой эле ООНдун жана ПРООНдун документтерине интеграциялоо улантылат.

Байланыш маалымат:

ПРООН-ЮНЕПтин Кыргыз Республикасындагы

“Жакырчылык жана жаратылыш” Демилгеси

Бишкек шаары, Манас проспекти, 101/1 5-кабат, 616-бѳлмѳ

Тел.:+996 312 694 380

Чарбанын аты	Экономикалык көрсөткүчтөр	2013-жыл		2014-жыл
Чарбанын аты	Экономикалык көрсөткүчтөр	кой	жылкы	кой	жылкы
Фермер Жеңишбек	· Малдын саны	90	20	105	24
	· Чабылган чөптүн көлөмүнүн суммасы (сом	1800	38000	2100	63000
	· Жем, арпанын көлөмүнүн суммасы (сом)	1300	1800	1300	2600
	Баардыгы (сом)	3100	39800	3400	65600
Фермер Дүйшөнбек	· Малдын саны	60	18	80	26
	· Чабылган чөптүн көлөмүнүн суммасы (сом	1200	-	1600	-
	· Жем, арпанын көлөмүнүн суммасы (сом)	1500	-	1500	-
	Баардыгы (сом)	2700	-	3100	-

Участоктун номуру, аталышы	Тосмонун ичи жана сырты	СО₂, %	рН	Гумус, %	Жалпы азот, %	Сиңирүү көлөмү, мг-экв/100 г топуракка
№1, Чаар	Ичи	4,71	8,25	4,73	0,20	27,0
№1, Чаар	Сырты	0,0	7,55	5,82	0,35	22,0
№2, Чаар-Айгыр	Ичи	6,82	8,25	3,74	0,12	16,6
№2, Чаар-Айгыр	Сырты	8,14	8,40	3,48	0,10	17,0

Өсүмдүк массасы 1 м² аянттан, гр. менен
№ 1 Чаар участкасы (тосмонун сырты)	10,0
№ 1 Чаар участкасы (тосмонун ичи)	180,0
№ 2 Чаар Айгыр участкасы (тосмонун сырты)	18,0
№ 2 Чаар Айгыр участкасы (тосмонун ичи)	308,0

Өсүмдүк тамырлары 25 см³, гр. менен
№ 1 Чаар участкасы (тосмонун сырты)	30,0
№ 1 Чаар участкасы (тосмонун ичи)	31,0
№ 2 Чаар Айгыр участкасы (тосмонун сырты)	56,0
№ 2 Чаар Айгыр участкасы (тосмонун ичи)	61,0

	2009	2010	2011	2012	2013	2013 в % к 2009
Крупный рогатый скот	128,9	129,8	133,5	136,6	138,6	107,5
в т.ч. коровы	68,3	68,7	70,9	72,1	73,3	107,3
Свиньи	5	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
Овцы и козы	854,9	871,3	916,0	940,3	974,3	114,0
Лошади	89,9	90,8	93,2	94,9	95,8	106,6
Домашняя птица	169,5	168,7	171,8	178,0	177,8	105,0

	2009	2010	2011	2012	2013	2013 в % к 2009
Получено приплода
Телят	64684	66502	64896	65479	67878	104,9
Ягнят и козлят	526759	560324	552621	541416	580345	110,2
Жеребят	35179	35742	36189	26995	33091	94,1
Выход молодняка на 100 маток
Телят	80	81	79	77	78	97,5
Ягнят и козлят	92	90	91	85	89	96,7
Жеребят	79	79	79	57	68	86,1

Участоктун аталышы	Катмардын тереңдиги, см	рН	СО₂, %	Гумус	жалпы %,			Сиңүү сыйымдуулугу мг-экв./100 гр топуракта
Участоктун аталышы	Катмардын тереңдиги, см	рН	СО₂, %	Гумус	азот	фосфор	калий	Сиңүү сыйымдуулугу мг-экв./100 гр топуракта
Торугарт	0-25	8,9	9	1,66	0,13	0,14	1,38	10
Торугарт	25-50	9,2	7,8	0,88	0,06	0,14	1,08	5

Топурак алынган жердин аталышы	Тереңдиги, см	Фракциялардын курамы 3% (бөлүкчөлөрдүн өлчөмү)						Бөлүкчөлөрдүн суммасы˂0,01
Топурак алынган жердин аталышы	Тереңдиги, см	1.0-0.25	0.25-0.05	0.05-0.01	0.01-0.005	0.005-0.001	<0.001	Бөлүкчөлөрдүн суммасы˂0,01
Торугарт	0-25	0,93	28,9	36,6	5,8	12,7	15,04	33,56
Торугарт	25-50	0,72	32,8	52,6	5,1	5,5	3,12	13,84

Виды сельскохозяйст -венных угодий	1994		1999		2004		2014
Виды сельскохозяйст -венных угодий	абс. знач.	в %	абс. знач.	в %	абс. знач.	в %	абс. знач.	в %
Пашня	1417,4	13,1	1367,5	12,7	1239,1	11,5	1203,2	11,5
Многолетние насаждения, всего	70,6	0,7	67,1	0,6	37,4	0,4	36,3	0,3
Залежи	20,1	0,2	21,5	0,2	22,7	0,2	37,9	0,4
Сенокосы	170,6	1,6	177,0	1,6	230,9	2,2	169,3	1,6
Пастбища	9111,1	84,4	9165,2	84,9	9184,7	85,7	9068,7	86,2
Итого	10789,8	100,0	10798,3	100,0	10714,8	100,0	10515,4	100,0
Статсборник «Кыргызстан в цифрах» за 1994, 1999, 2004, 2014 гг.

	2009г.	2010г.	2011г.	2012г.	2013г.	2013г. в % к 2009
Государственные хозяйства	23	21	21	21	21	91,3
Коллективные хозяйства	414	417	496	503	503	121,5
Крестьянские (фермерские) хозяйства	32 533	30 498	29 272	29 262	28 550	87,8
Всего	32 970	30 936	29 789	29 786	29 074	88,2